गोधनाप्रति कृतज्ञता...

देशातील सर्वांत मोठा सण म्हणून दिवाळी सण गणला जातो. वसुबारस, धनत्रयोदशी, नरकचतुर्दशी, लक्ष्मीपूजन, पाडवा, भाऊबीज असा आठवडाभर हा सण उत्साहात साजरा केला जातो. वसुबारसपासून सुरू होणाऱ्या या सणातील प्रत्येक दिवसाचे महत्त्व वेगवेगळे आहे. देशातील वेगवेगळ्या प्रांतांत हा सण साजरा करण्याच्या पद्धतीही वेगवेगळ्या आहेत. महाराष्ट्रीयन संस्कृतीत मात्र वसुबारस म्हणजे गोधनाच्या पूजेपासून या सणाला प्रारंभ होतो.

अश्विन महिन्यातल्या वद्य द्वादशी या दिवशी वसुबारस हा सण साजरा केला जातो. या दिवसाला गोवत्स द्वादशी असेही म्हणतात. दिवाळीची सुरुवात खऱ्या अर्थाने या दिवसाने घराघरांत केली जाते. गोधन पूजेचे या दिवशी विशेष महत्त्व आहे. वसुबारसविषयी असलेल्या आख्यायिकेनुसार समुद्रमंथनाच्या वेळेस पाच कामधेनू उत्पन्न झाल्या होत्या. त्यापैकी नंदा नामक धेनूस उद्देशून वसुबारसचे व्रत केले जाते. या दिवशी अनेक जन्माच्या कामना पूर्ण व्हाव्यात याकरिता गोवत्स पूजा केली जाते. या दिवसापासून घरासमोर रांगोळी काढून दिवाळीस सुरुवात केली जाते. काही स्त्रिया या दिवशी उपवास करतात, तर काही ठिकाणी गहू, मूग न खाण्याची प्रथा पाळली जाते. स्त्रिया बाजरीची भाकरी व गवारीच्या शेंगांची भाजी खाऊन उपवास सोडतात. चांगले कृषी उत्पादन व्हावे, आपल्या मुला-बाळांना चांगले आरोग्य मिळावे व सुख लाभावे म्हणून ही पूजा करतात.

गायीच्या प्रतिकृतीची पूजा

शहरांचे विस्तारीकरण झाल्याने सर्वच सणांचे स्वरूप बदलले आहे. धार्मिक विधींमध्येही सध्या इन्स्टंट हा प्रकार फोफावला आहे. वसुबारससारखा सणदेखील याला अपवाद नाही. जवळपास गाय नसल्याने अनेकांकडून घरातच माती, पितळ, चांदीच्या गायींच्या प्रतिकृतींची पूजा करून वसुबारस साजरी केली जाते. काही ठिकाणी पाटावर रांगोळीने किंवा तांदळाने गाय-वासराचे चित्र रेखाटूनही त्याची पूजा केली जाते.

लक्ष्मीचे व्हावे आगमन

ज्यांच्याकडे गाय-वासरे आहेत त्यांच्याकडे वसुबारस या सणाचे महत्त्व मोठे असते. सकाळीच गायींना स्वच्छ अांघोळ घालून, हळद-कुंकू लावून, अक्षता वाहून, तसेच फुलांच्या माळा घालून पूजले जाते. त्यानंतर गायींचे औक्षण करून पुरणपोळी, गुळाचा नैवेद्य दाखविला जातो. गायीला स्पर्श करून, तिला प्रदक्षिणा घालून नमस्कार केला जातो.
.......

वाढत्या शहरीकरणामुळे मध्यंतरीच्या काळात वसुबारसला प्रत्यक्ष गायीची पूजा करण्याचे प्रमाण कमी झाले होते. सद्यःस्थितीत गोशाळांविषयी माहिती सामान्यांमध्येही पोहोचल्याने महिलावर्ग गोशाळांमध्ये येऊन पूजा करतात.
- राजाभाऊ मोगल, विश्वस्त, मोरोपंत पिंगळे गोशाळा प्रकल्प
......
वसुबारसच्या दिवशी सर्व गायींना सकाळी आंघोळ घातली जाते. हळद-कुंकू वाहून त्यांची पूजा केली जाते आणि पुरणपोळी, गुळाचा नैवेद्य दाखविला जातो.
- पारसमल साखला, अध्यक्ष, गुरुगणेश आनंद गोशाळा, खंबाळे