अॅड. स्वानंद कुलकर्णी
देखाव्याचे चित्र काढल्यानंतर चिमुकल्याने ते माझ्यापुढे धरले. त्या चित्रात विविध रंग भरले होते. तो म्हणाला, ‘सूर्य लाल आहे. बिंब गोल आहे, नदी निळी आहे. वाट काळी आहे. पान हिरवे आहे. खोड पारवे आहे. फूल जांभळे आहे. फळ पिवळे आहे. होडी गुलाबी आहे, त्याचे वल्हे नारिंगी आहे. या सर्वांना रंग आहेत; पण होडीतील जो माणूस आहे त्याला कोणता रंग देऊ?’
मुलांच्या चौकसबुद्धीला आणि विचारशक्तीला सामोरे जाणे काय सोपे असते? कोणी काळा रंग रंगवावा तर अंतरी तो स्फटिकासारखा शुभ्र असतो. शुभ्र करावा तर आतून तो काळ्याकभिन्न पहाडासारखा असतो. तो थोडा श्याम आणि थोडा धवल करावा म्हटले तर हे कृष्णधवलचे प्रमाण नेहमीच चुकते. पुन्हा आज जे प्रमाण असते तेच त्या व्यक्तीचे उद्या राहील असेही नसते. काही वेळा समोर व्यक्ती कोण येते आणि परिस्थिती काय असते यावर आपापले रंग अवलंबून असतात. सरड्यासारखे रंग बदलणारी जमात तर वाढतच चालली आहे. ‘रंगुनी रंगात साऱ्या रंग माझा वेगळा,’ असे म्हणू शकणारा वेगळाच! त्यामुळे रंग सांगावा कोणता, याचा मी विचार करू लागलो.
मौजमजेचे गुलाबी आयुष्य जगणारा मदनलाल धिंग्रा स्वातंत्र्याच्या क्रांतियज्ञाच्या केशरी ज्वाळांमध्ये आपला रंग मिसळून टाकतो. आयसीएस परीक्षा उत्तीर्ण झालेले आयुष्याची पहाट सोनेरी करू शकणारे सुभाषचंद्र बोस यज्ञकुंडात अर्पण होण्यासाठी समीधेचा रंग घेतात. मार्टीन ल्युथर किंग, नेल्सन मंडेला हे कृष्णवर्णीय शुभ्र हिमालयासारखे उत्तुंग काम उभे करतात. फॉरेन्स नाइटिंगेल किंवा मदर तेरेसा यांच्या सेवेचा रंग कोणता? त्वचेचा रंगच काय, पण तो अवयव झडू लागला आहे अशा कुष्ठरोग्यांच्या जखमा बांधणाऱ्या बाबा आमटेंचा रंग कोणता? स्वतःच्या अंगात इंद्रधनुष्यी कर्तृत्व आणि गुणवत्ता असूनही, पाणी ज्यात मिसळावे तो त्याचा रंग होतो, त्याप्रमाणे समाजहितासाठी कोणत्याही रंगात मिसळणारे हे इंद्रधनुष्यी महात्मे यांचा रंग कोणता? सत्तेचा माज आणि अवैध संपत्तीची मस्ती आलेल्या मंडळींची धुंदी कोणता रंग दाखविते आणि जे रंग उधळले जातात ते कोणते रंग असतात?
साहित्याची, कलांची, शास्त्रांची निर्मिती माणसाचा रंग कोणता यांचा शोध घेण्यासाठी झाली असेल का?
व्ही. शांताराम यांच्या डोळ्याला दुखापत होऊन बरेच दिवस डोळे बंद राहिल्यानंतर त्यांना ‘नवरंग’चे दर्शन झाले. एक अजोड चित्रकृती साकारली गेली. सूर्य अस्ताला जाताना पसरलेले रंग पाहून रवींद्रनाथ टागोरांना आनंदाचे भरते आले. जीवनाच्या सौंदर्यनिष्ठ पूर्णतेचा आविष्कार करणे हेच आपले जीवनध्येय आहे याचा त्यांना साक्षात्कार झाला. आणि काव्य, संगीत, चित्रे यांचे सृजन सुरू झाले. रवींद्रनाथांनी त्यांच्या एका कवितेत चंद्राबद्दल लिहिले आहे, ‘चंद्र आपला धवल प्रकाश सर्व आकाशात पसरतो आणि स्वतःजवळ ठेवतो आपले काळे डाग’ आपल्या उणिवा स्वतःजवळ ठेवून गुणवत्तेचे रंग सर्वत्र बहाल करणारे आणि समाजजीवनाचे चित्र देखणे करणारे चित्रकार काय कमी आहेत! गोकुळातील हरीचे रंग त्याच्या केसातल्या मोरपंखासारखेच सुंदर, भक्तीचा व प्रेमाचा दृष्टांत देणारे!
फुलपाखरू किंवा कीटक यांचे रंग ते ज्या फुलांवर, रोपांवर बसले आहेत तसा त्यांचा रंग निसर्ग करीत असतो. त्याचप्रमाणे काळ्या मातीत तिफन चालविणारा शेतकरी, त्या मातीचा रंग अभिमानाने मिरवत असतो. जसा पिठाच्या गिरणीतला माणूस पीठ अंगभर झाल्याने ओळखून येत नाही. तसेच आपल्या अंगावर असणाऱ्या अहंमान्यतेच्या व गर्विष्ठपणाच्या पिठांमुळे आपला खरा रंग कोणता असतो, हेही ओळखून येत नाही.
मी चिमुकल्याला सांगितले, ‘तुझ्या देखाव्यातल्या माणसाला तू या देखाव्यात छान दिसणाऱ्या रंगसंगतीप्रमाणे कोणताही रंग दे.’ कारण माणसाचा खरा रंग शोधण्याची प्रक्रिया चिरंतन चालणारी आहे.
देखाव्याचे चित्र काढल्यानंतर चिमुकल्याने ते माझ्यापुढे धरले. त्या चित्रात विविध रंग भरले होते. तो म्हणाला, ‘सूर्य लाल आहे. बिंब गोल आहे, नदी निळी आहे. वाट काळी आहे. पान हिरवे आहे. खोड पारवे आहे. फूल जांभळे आहे. फळ पिवळे आहे. होडी गुलाबी आहे, त्याचे वल्हे नारिंगी आहे. या सर्वांना रंग आहेत; पण होडीतील जो माणूस आहे त्याला कोणता रंग देऊ?’
मुलांच्या चौकसबुद्धीला आणि विचारशक्तीला सामोरे जाणे काय सोपे असते? कोणी काळा रंग रंगवावा तर अंतरी तो स्फटिकासारखा शुभ्र असतो. शुभ्र करावा तर आतून तो काळ्याकभिन्न पहाडासारखा असतो. तो थोडा श्याम आणि थोडा धवल करावा म्हटले तर हे कृष्णधवलचे प्रमाण नेहमीच चुकते. पुन्हा आज जे प्रमाण असते तेच त्या व्यक्तीचे उद्या राहील असेही नसते. काही वेळा समोर व्यक्ती कोण येते आणि परिस्थिती काय असते यावर आपापले रंग अवलंबून असतात. सरड्यासारखे रंग बदलणारी जमात तर वाढतच चालली आहे. ‘रंगुनी रंगात साऱ्या रंग माझा वेगळा,’ असे म्हणू शकणारा वेगळाच! त्यामुळे रंग सांगावा कोणता, याचा मी विचार करू लागलो.
मौजमजेचे गुलाबी आयुष्य जगणारा मदनलाल धिंग्रा स्वातंत्र्याच्या क्रांतियज्ञाच्या केशरी ज्वाळांमध्ये आपला रंग मिसळून टाकतो. आयसीएस परीक्षा उत्तीर्ण झालेले आयुष्याची पहाट सोनेरी करू शकणारे सुभाषचंद्र बोस यज्ञकुंडात अर्पण होण्यासाठी समीधेचा रंग घेतात. मार्टीन ल्युथर किंग, नेल्सन मंडेला हे कृष्णवर्णीय शुभ्र हिमालयासारखे उत्तुंग काम उभे करतात. फॉरेन्स नाइटिंगेल किंवा मदर तेरेसा यांच्या सेवेचा रंग कोणता? त्वचेचा रंगच काय, पण तो अवयव झडू लागला आहे अशा कुष्ठरोग्यांच्या जखमा बांधणाऱ्या बाबा आमटेंचा रंग कोणता? स्वतःच्या अंगात इंद्रधनुष्यी कर्तृत्व आणि गुणवत्ता असूनही, पाणी ज्यात मिसळावे तो त्याचा रंग होतो, त्याप्रमाणे समाजहितासाठी कोणत्याही रंगात मिसळणारे हे इंद्रधनुष्यी महात्मे यांचा रंग कोणता? सत्तेचा माज आणि अवैध संपत्तीची मस्ती आलेल्या मंडळींची धुंदी कोणता रंग दाखविते आणि जे रंग उधळले जातात ते कोणते रंग असतात?
साहित्याची, कलांची, शास्त्रांची निर्मिती माणसाचा रंग कोणता यांचा शोध घेण्यासाठी झाली असेल का?
व्ही. शांताराम यांच्या डोळ्याला दुखापत होऊन बरेच दिवस डोळे बंद राहिल्यानंतर त्यांना ‘नवरंग’चे दर्शन झाले. एक अजोड चित्रकृती साकारली गेली. सूर्य अस्ताला जाताना पसरलेले रंग पाहून रवींद्रनाथ टागोरांना आनंदाचे भरते आले. जीवनाच्या सौंदर्यनिष्ठ पूर्णतेचा आविष्कार करणे हेच आपले जीवनध्येय आहे याचा त्यांना साक्षात्कार झाला. आणि काव्य, संगीत, चित्रे यांचे सृजन सुरू झाले. रवींद्रनाथांनी त्यांच्या एका कवितेत चंद्राबद्दल लिहिले आहे, ‘चंद्र आपला धवल प्रकाश सर्व आकाशात पसरतो आणि स्वतःजवळ ठेवतो आपले काळे डाग’ आपल्या उणिवा स्वतःजवळ ठेवून गुणवत्तेचे रंग सर्वत्र बहाल करणारे आणि समाजजीवनाचे चित्र देखणे करणारे चित्रकार काय कमी आहेत! गोकुळातील हरीचे रंग त्याच्या केसातल्या मोरपंखासारखेच सुंदर, भक्तीचा व प्रेमाचा दृष्टांत देणारे!
फुलपाखरू किंवा कीटक यांचे रंग ते ज्या फुलांवर, रोपांवर बसले आहेत तसा त्यांचा रंग निसर्ग करीत असतो. त्याचप्रमाणे काळ्या मातीत तिफन चालविणारा शेतकरी, त्या मातीचा रंग अभिमानाने मिरवत असतो. जसा पिठाच्या गिरणीतला माणूस पीठ अंगभर झाल्याने ओळखून येत नाही. तसेच आपल्या अंगावर असणाऱ्या अहंमान्यतेच्या व गर्विष्ठपणाच्या पिठांमुळे आपला खरा रंग कोणता असतो, हेही ओळखून येत नाही.
मी चिमुकल्याला सांगितले, ‘तुझ्या देखाव्यातल्या माणसाला तू या देखाव्यात छान दिसणाऱ्या रंगसंगतीप्रमाणे कोणताही रंग दे.’ कारण माणसाचा खरा रंग शोधण्याची प्रक्रिया चिरंतन चालणारी आहे.