प्रा. सुनेत्रा मराठे
रस्त्यात गर्दी जमा होत होती. म्हणजे काहीतरी घडलं होतं. मानवी स्वभावाला अनुसरून लोक कुतूहलानं डोकावून बघत होते. गर्दीतला एक मुलगा शेजारच्या इमारतीत राहणारा होता. त्याला काय घडलंय, ते नीट दिसेना; तेव्हा तो मित्राला म्हणाला, 'चल, आपण वर जाऊन गॅलरीतून बघू; म्हणजे नीट दिसेल.' लगेच वरच्या मजल्यावर जाऊन गॅलरीतून त्या मुलांनी पाहिलं. एका दुचाकी आणि चारचाकीचा अपघात झाला होता आणि चूक कोणाची, यावरून वाद चालू होता. ते दृश्य त्यांना वरून नीट दिसायला लागलं.
बरोबरच आहे. एखाद्या घटनेचं नीट निरीक्षण करायला, एखादी गोष्ट नीट समजून घ्यायला, त्या गोष्टीपेक्षा वरच्या पातळीवर गेलं, तर निरीक्षण किंवा अवलोकन अधिक चांगल्या प्रकारे होत असतं. मितींच्या (डायमेन्शन्स) भाषेत बोलायचं झालं, तर जास्त मितींमधे असणारा निरीक्षक, कमी मितींमधे घडणाऱ्या घटनेचं अवलोकन जास्त चांगल्या प्रकारे करू शकतो. उदाहरणार्थ, दोरीवरून चालणारी मुंगी ही एका मितीत घडणारी घटना आहे. ती मुंगी फक्त दोरीवरून पुढे-मागे जाऊ शकेल. त्याचं निरीक्षण करणारा निरीक्षक त्याच दोरीवरून चाललेला असेल, तर तोदेखील एका मितीतच हालचाल करू शकेल. त्याला मुंगीच्या हालचालीचं नीट निरीक्षण करता येणार नाही. निरीक्षक दोन मितींमधे असेल, तर निरीक्षण चांगल्या प्रकारे होईल. दोन मितींमधे; म्हणजे तो दोरा ज्या पृष्ठभागाचा किंवा प्रतलाचा भाग आहे, असा दोन मिती असलेला पृष्ठभाग. अशा पृष्ठभागावरच्या निरीक्षकाला या मुंगीचं निरीक्षण चांगल्या प्रकारे करता येईल. आता या पृष्ठभागावर घडणाऱ्या हालचालीचे निरीक्षण त्याच पृष्ठभागावर असलेल्या निरीक्षकाला नीट करता येणार नाही. समजा त्याच मुंगीला दोरीवरून एका रेषेत जाण्याऐवजी जमिनीवर फिरण्याची मुभा दिली, तर जमिनीच्या समपातळीत राहून मुंगीची हालचाल नीट कळणार नाही. तीन मितींच्या अवकाशामधे असलेला निरीक्षक जास्त चांगलं निरीक्षण करेल. जसे खुर्चीवर बसलेला माणूस हा तीन मितींमधे असणारा निरीक्षक आहे. तो जमिनीवरून जाणाऱ्या मुंगीच्या हालचालीचं निरीक्षण व्यवस्थित करू शकेल.
आपण तीन मितींच्या अवकाशात जगतो. पूर्वी जेव्हा विज्ञानामधे चौथ्या मितीची चर्चा व्हायला सुरुवात झाली, तेव्हा कित्येक लोकांना ही चौथी मिती शोधण्याच्या कल्पनेनं झपाटून टाकलं होतं. त्या काळात अनेक डोळे, अनेक नाकं वगैरे असणारी आणि त्यामुळे विचित्र वाटणाऱ्या माणसांची चित्रं काढली गेली. असं म्हणतात, अवकाश आणि काळ (स्पेस + टाईम) अशा चार मितींमधून निरीक्षण करणाऱ्या निरीक्षकाला तीन मितींमधे असलेली व्यक्ती सर्व बाजूंनी कशी दिसेल, याचं चित्रण करण्याचा तो एक प्रयत्न होता. अधिक वरच्या पातळीवरून केलेलं निरीक्षण अधिक चांगलं होतं, ही कल्पना इतर ठिकाणी लावून बघितली तर?
जसे एखाद्या व्यक्तीच्या वागण्याचा, बोलण्याचा अर्थ लावायचा असेल, तर ती व्यक्ती ज्या कुटुंबाचा भाग आहे, त्या कुटुंबाची पार्श्वभूमी समजून घेतल्यास त्या व्यक्तीच्या वागण्याचा अर्थ नीट लागेल. एखाद्या कुटुंबाची वागणूक समजून घ्यायची असेल, तर ते कुटुंब ज्या समाजाचा भाग आहे, त्या समाजाचं वागणं समजून घ्यावं लागेल. त्या समाजाचं वर्तन समजून घ्यायचं असेल, तर तो समाज ज्या देशाचा भाग आहे, त्या देशाची संस्कृती, परंपरा विचारात घ्यावी लागेल. त्या देशाला समजून घेण्यासाठी तो देश ज्या खंडाचा भाग आहे, त्या खंडाची वैशिष्ट्यं समजावून घ्यावी लागतील आणि मग सगळ्या पृथ्वीवरच्या मानवजातीचा विचार करावा लागेल. पृथ्वी नावाच्या ग्रहाचा विचार करताना सूर्यमालेचा आणि सूर्यमालेचा विचार करता करता साऱ्या विश्वाच्या पसाऱ्यापर्यंत आपण येऊन पोहोचू. मग विश्वाच्या दृष्टीनं सगळी मानवजातच किती लहान आहे, याची जाणीव होईल. या कोट्यवधींच्या संख्येत असलेल्या मानवजातीमधील एक मर्त्य मनुष्यप्राणी म्हणून, एकेक माणूस किती मीपणा करतो, याचं नवल वाटेल. त्यानंतर कदाचित माणसं रोजच्या जगण्यातील स्वार्थ आणि हेवेदावे विसरतील.
रस्त्यात गर्दी जमा होत होती. म्हणजे काहीतरी घडलं होतं. मानवी स्वभावाला अनुसरून लोक कुतूहलानं डोकावून बघत होते. गर्दीतला एक मुलगा शेजारच्या इमारतीत राहणारा होता. त्याला काय घडलंय, ते नीट दिसेना; तेव्हा तो मित्राला म्हणाला, 'चल, आपण वर जाऊन गॅलरीतून बघू; म्हणजे नीट दिसेल.' लगेच वरच्या मजल्यावर जाऊन गॅलरीतून त्या मुलांनी पाहिलं. एका दुचाकी आणि चारचाकीचा अपघात झाला होता आणि चूक कोणाची, यावरून वाद चालू होता. ते दृश्य त्यांना वरून नीट दिसायला लागलं.
बरोबरच आहे. एखाद्या घटनेचं नीट निरीक्षण करायला, एखादी गोष्ट नीट समजून घ्यायला, त्या गोष्टीपेक्षा वरच्या पातळीवर गेलं, तर निरीक्षण किंवा अवलोकन अधिक चांगल्या प्रकारे होत असतं. मितींच्या (डायमेन्शन्स) भाषेत बोलायचं झालं, तर जास्त मितींमधे असणारा निरीक्षक, कमी मितींमधे घडणाऱ्या घटनेचं अवलोकन जास्त चांगल्या प्रकारे करू शकतो. उदाहरणार्थ, दोरीवरून चालणारी मुंगी ही एका मितीत घडणारी घटना आहे. ती मुंगी फक्त दोरीवरून पुढे-मागे जाऊ शकेल. त्याचं निरीक्षण करणारा निरीक्षक त्याच दोरीवरून चाललेला असेल, तर तोदेखील एका मितीतच हालचाल करू शकेल. त्याला मुंगीच्या हालचालीचं नीट निरीक्षण करता येणार नाही. निरीक्षक दोन मितींमधे असेल, तर निरीक्षण चांगल्या प्रकारे होईल. दोन मितींमधे; म्हणजे तो दोरा ज्या पृष्ठभागाचा किंवा प्रतलाचा भाग आहे, असा दोन मिती असलेला पृष्ठभाग. अशा पृष्ठभागावरच्या निरीक्षकाला या मुंगीचं निरीक्षण चांगल्या प्रकारे करता येईल. आता या पृष्ठभागावर घडणाऱ्या हालचालीचे निरीक्षण त्याच पृष्ठभागावर असलेल्या निरीक्षकाला नीट करता येणार नाही. समजा त्याच मुंगीला दोरीवरून एका रेषेत जाण्याऐवजी जमिनीवर फिरण्याची मुभा दिली, तर जमिनीच्या समपातळीत राहून मुंगीची हालचाल नीट कळणार नाही. तीन मितींच्या अवकाशामधे असलेला निरीक्षक जास्त चांगलं निरीक्षण करेल. जसे खुर्चीवर बसलेला माणूस हा तीन मितींमधे असणारा निरीक्षक आहे. तो जमिनीवरून जाणाऱ्या मुंगीच्या हालचालीचं निरीक्षण व्यवस्थित करू शकेल.
आपण तीन मितींच्या अवकाशात जगतो. पूर्वी जेव्हा विज्ञानामधे चौथ्या मितीची चर्चा व्हायला सुरुवात झाली, तेव्हा कित्येक लोकांना ही चौथी मिती शोधण्याच्या कल्पनेनं झपाटून टाकलं होतं. त्या काळात अनेक डोळे, अनेक नाकं वगैरे असणारी आणि त्यामुळे विचित्र वाटणाऱ्या माणसांची चित्रं काढली गेली. असं म्हणतात, अवकाश आणि काळ (स्पेस + टाईम) अशा चार मितींमधून निरीक्षण करणाऱ्या निरीक्षकाला तीन मितींमधे असलेली व्यक्ती सर्व बाजूंनी कशी दिसेल, याचं चित्रण करण्याचा तो एक प्रयत्न होता. अधिक वरच्या पातळीवरून केलेलं निरीक्षण अधिक चांगलं होतं, ही कल्पना इतर ठिकाणी लावून बघितली तर?
जसे एखाद्या व्यक्तीच्या वागण्याचा, बोलण्याचा अर्थ लावायचा असेल, तर ती व्यक्ती ज्या कुटुंबाचा भाग आहे, त्या कुटुंबाची पार्श्वभूमी समजून घेतल्यास त्या व्यक्तीच्या वागण्याचा अर्थ नीट लागेल. एखाद्या कुटुंबाची वागणूक समजून घ्यायची असेल, तर ते कुटुंब ज्या समाजाचा भाग आहे, त्या समाजाचं वागणं समजून घ्यावं लागेल. त्या समाजाचं वर्तन समजून घ्यायचं असेल, तर तो समाज ज्या देशाचा भाग आहे, त्या देशाची संस्कृती, परंपरा विचारात घ्यावी लागेल. त्या देशाला समजून घेण्यासाठी तो देश ज्या खंडाचा भाग आहे, त्या खंडाची वैशिष्ट्यं समजावून घ्यावी लागतील आणि मग सगळ्या पृथ्वीवरच्या मानवजातीचा विचार करावा लागेल. पृथ्वी नावाच्या ग्रहाचा विचार करताना सूर्यमालेचा आणि सूर्यमालेचा विचार करता करता साऱ्या विश्वाच्या पसाऱ्यापर्यंत आपण येऊन पोहोचू. मग विश्वाच्या दृष्टीनं सगळी मानवजातच किती लहान आहे, याची जाणीव होईल. या कोट्यवधींच्या संख्येत असलेल्या मानवजातीमधील एक मर्त्य मनुष्यप्राणी म्हणून, एकेक माणूस किती मीपणा करतो, याचं नवल वाटेल. त्यानंतर कदाचित माणसं रोजच्या जगण्यातील स्वार्थ आणि हेवेदावे विसरतील.