सावड आणि इर्जिक

पहिला पाऊस पडून पेरणीसाठी झालेला वाफसा दवडून चलणार नसतं किंवा तयार पीक काढलं नाही तर दाणे शेतातच गळण्याचं भय असतं…, असे शेतकामाचे दिवस सुरू झाले की, घरातली पोरंसोरं, म्हातारीकोतारी झाडून शेतात गेली तरी उरका पडत नाही. सोन्याचं मोल दिलं तरी रोजंदारीनं माणूस मिळणं कठीणं. गाव ओस पडतो आणि माणसं शिवारात दिसतात. मढं झाकून ठेवून शेतात पळायचे हे दिवस. मशागतीपासून पेरणीपर्यंत आणि खुरपणीपासून काढणी, मळणी, उफणणीपर्यंत सगळं वेळेत झालं तरच मनासारखं पीक हाती येतं.

कास्तकारी सवडीनं करायची गोष्ट नव्हे. मिळेल तेवढं मनुष्यबळ हवंच असतं, अशा वेळी केली जाते ती ‘सावड’. याचं इंग्रजी भाषांतर ‘बार्टरिंग ऑफ अॅग्रिकल्चरल सर्व्हिसेस’ असं करता येईल. जिथं शेती होते, तिथं वस्तू आणि कष्टांची देवाणघेवाण होतच असणार. ‘सावड’मध्ये आपण दुसऱ्याच्या शेतात काम करायचं आणि त्या बदल्यात त्यांनी आपल्याकडे काम करायचं, अशी व्यवस्था असते. यात मनुष्यबळच नव्हे, तर एकमेकांच्या बैलजोड्या आणि औजारंही वापरली जातात. भल्लरी गीतांशिवाय सावड कसली? टिपूर चांदण्यात एकीकडे हलगी वाजत असते. दुसरीकडे कुणी ‘भल्लरी दादा भल्लरी’ म्हणत टिपेचा सूर लावतो. एकमेकांची चेष्टामस्करी करत पन्नासेक माणसं शेतात राबणार; मग रात्री पंगत तर हवीच. हे जेवण म्हणजे ‘इर्जिक.’
दुपारी झुणका किंवा कालवण-भाकरी चालून जाते. रात्री शेतातच तीन दगडांच्या चुलीवर भगुल्यात शिजवलेल्या मटणाचा फर्मास बेत, तर कधी पुरणपाळी किंवा लापशीसारखं काही गोडधोड. दिवसभराच्या कष्टांनंतर इर्जिकीतलं ते पत्रावळीवर वाढलेलं अन्न अधिक चवदार होऊन जातं. गावांची बकाल शहरं झाली नव्हती आणि शेतांचे प्लॉट पडले नव्हते तेव्हा भरपूर इर्जिकी होत. कष्टांच्या धाग्यांत बांधली जाणारी एकोप्याची वीण आणखी घट्ट होत असे. हल्ली गावातले महिला बचत गट सावड करून एकमेकींच्या शेतातली कामं चुटकीसरशी आटपतात… आणि त्याच्या चक्क बातम्या होतात!