मानवी देहातील अज्ञात गूढ!

मेसेंटरी नावाचा एक नवीनच ‘अवयव’ माणसाच्या शरीरात असल्याचं वृत्त गेल्याच आठवड्यात प्रसिद्ध झालं. (भाषा संचालनालयाच्या ‘शारीर परिभाषा कोशात मेसेंटरीला आंत्रयोजी असा शब्द दिला आहे!) पण तपशील वाचला की लक्षात येतं की ज्याला आता ‘नवीन अवयव’ म्हटलं गेलं आहे, तो शरीरात पहिल्यापासूनच आहे. १५०८ सालामध्ये लिओनार्दो दा विंची यानं मानवी शरीराच्या अंतर्भागाची जी रेखाटनं केली आहेत, त्यात त्यानं मेसेंटरी (आंत्रयोजी) हा अवयव दाखवला आहे. मात्र, त्यानं तो तसा दाखवूनही दीर्घकाळ तो दुर्लक्षित राहिला. पुढं १८७९ सालामध्ये डॉ. कार्ल टोड (Dr. Carl Toldt) यांनी आतडी आणि त्याला खेटून असणारा आंत्रयोजी याबाबत संशोधन केलं. परंतु त्याकडंही दुर्लक्षच झालं. मात्र १८८५ मध्ये ट्रेव्हज यांनी केलेल्या संशोधनानं अभ्यासकांचं लक्ष वेधलं आणि विखंडित स्वरूपाचा आंत्रयोजी ही संकल्पना मान्य झाली. शरीररचनाशास्त्र, शरीरक्रियाशास्त्र, भ्रौणिकीशास्त्र (एम्ब्रियोलॉजिकल सायन्स) यांच्याशी संबंधित अभ्यासलेखनात हीच संकल्पना भेटत राहिली. आंत्रयोजी विखंडित आहे आणि पचनसंस्थेतील निवडक ठिकाणीच आंत्रयोजी आपल्याला दिसतो, याला मान्यताही मिळत गेली.

हे सगळं वाचल्यावर आंत्रयोजी म्हणजे काय असा प्रश्न पडेल. आंत्रयोजी म्हणजे पचनसंस्थेच्या विविध अवयवांना एकत्र ठेवणारा, त्यांना आधार देणारा ऊतीसमूह असं सोप्या भाषेत म्हणता येईल. हा ऊतीसमूह खंडित दिसत असला, तरी प्रत्यक्षात तो एकच आहे आणि म्हणून तो स्वतंत्र अवयव आहे, असा निष्कर्ष आयर्लंडमधल्या ‘युनिव्हर्सिटी ऑफ लिमरिक’मधील प्राध्यापक/संशोधक जे. केल्विन कॉपी आणि त्यांचे सहकारी यांनी काढला आहे. (विशिष्ट काम करण्यासाठी आवश्यक त्या सर्व गोष्टी ज्यात आहेत असा शरीरांतर्गत स्वयंपूर्ण भाग म्हणजे अवयव.) सन २०१२ आणि २०१४ या दोन वर्षांमध्ये कॉपी व सहकारी यांनी जो अभ्यास केला, त्यामध्ये त्यांना असं दिसलं की आंत्रयोजी नसता तर पाठीच्या कण्याला जोडलं गेलेलं मोठं आतडं आपल्या उदरात अस्ताव्यस्त ‘हलत’ राहिलं असतं. आंत्रयोजीमुळं ते तसं हालू शकत नाही. शिवाय, उदराच्या वरच्या भागापासून ते मलाशयापर्यंत पसरलेला आंत्रयोजी हा सकृतदर्शनी विभाजित दिसला, तरी प्रत्यक्षात तो एकच स्वतंत्र अवयव आहे. इतकंच नाही तर त्याशिवाय माणूस जिवंत राहू शकणार नाही, असंही कॉपी यांनी म्हटलं आहे.

तरीही आंत्रयोजीचं नेमकं काम काय आहे हे गूढच आहे. आंत्रयोजीचं काम काय आहे आणि त्याला ते करण्यासाठी कोणत्या पेशी मदत करतात, याचा आता शोध घेणं अनिवार्य आहे. हा शोध घेतला जाईलच. पण आजतरी आंत्रयोजी हा एक नवीन अवयव शरीरात आहे आणि ७८ अवयवांमध्ये आणखी एकाची भर पडली आहे, असं आता सिद्ध झालं आहे. मात्र, आंत्रयोजी आतड्याच्या यंत्रणेशी संबंधित म्हणायचा की रत्तवाहिन्यांच्या यंत्रणेशी संबंधित म्हणायचा की अंत:स्त्रावी ग्रंथींच्या यंत्रणेशी की अन्य कोणत्या यंत्रणेशी संबंधित म्हणायचा याबाबत एकमत नाही. याचं एक कारण असं की कोणत्याही एक यंत्रणेचा अविभाज्य भाग, असं या आंत्रयोजीचं स्वरूप नाही. मात्र, शरीरातल्या विविध यंत्रणांच्या कामात त्याचा महत्त्वाचा सहभाग मात्र नक्कीच असतो.

आजवरचा अभ्यास सांगतो की उदरातल्या विविध अवयवांना आणि यंत्रणांना एकत्र ठेवण्यापुरतंच आंत्रयोजीचं काम नाही. अवयवांच्या जोडण्या करण्यापलीकडे त्याची भूमिका आहे आणि त्यातली एक म्हणजे आतड्यांमध्ये रत्तातल्या पांढऱ्या पेशी नेण्याच्या कामावरं नियंत्रण ठेवण्याची जबाबदारी! ती आंत्रयोजी पार पाडत असावा, असं संशोधकांचं म्हणणं आहे. ज्या अवयवाबाबत आजवर कधी चर्चा झाली नाही किंवा लक्षही दिलं गेलं नाही, त्याच्या सखोल अभ्यासास आता चालना मिळेल. तसा तो झाला तर त्यातून आतड्यांशी संबंधित आजारांवर नव्यानं प्रकाश पडू शकेल. त्या आजारांवर मात करण्याचे मार्ग आपल्याला शोधता येतील. शिवाय, माणसाला निरोगी राहायचं असेल तर त्यामध्ये आंत्रयोजीची काय भूमिका असते याचाही आता शोध घेतला जात आहे. उदराशी संबंधित आणि अन्य आजारांमध्येसुद्धा आंत्रयोजीची तपासणी करणं यापुढं आवश्यक ठरेल असं संशोधकांना वाटत आहे. यामध्ये पचनसंस्थेशी संबंधित विकार, (उदाहरणार्थ, आतड्याचा कर्करोग, आतड्याला येणारी सूज) हृदयाशी संबंधित आजार, मधुमेह, अतिलद्यपणा, चयापचय क्रियेशी संबंधित लक्षणसमूह (वाढलेला रत्तदाब, रत्तातील साखरेचं अतिरित्त प्रमाण, कंबरेभोवती जमणारे चरबीचे थर, कोलेस्टेरॉल आणि ट्रायग्लिसराईड यांची रत्तातील वाढलेली पातळी आणि या लक्षणसमूहामुळं हृदयविकाराचा झटका येण्याची किंवा पक्षाघात होण्याची किंवा मधुमेह होण्याची वाढणारी संभाव्यता) यांचा समावेश होतो. यामुळंच यापुढं आंत्रयोजीची सखोल तपासणी करणं अनिवार्य होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

आजच्या घडीला आंत्रयोजीची रचना आणि स्थान याबाबत निश्वित अशी माहिती आपल्या हाती आली आहे. यापुढच्या काळात या ‘नव्या अवयवा’चं नेमकं कार्य काय आहे याचा वेध घेतला जाईलच, पण त्याच्या कार्यात बिघाड झाला तर त्याचे काही दुष्परिणाम माणसाच्या शरीरातील कोणत्या अवयवांवर होतात का आणि अंतिमत: माणसाच्या आरोग्यावर त्याचे पडसाद उमटतात का आणि ते टाळण्यासाठी काय करायाचे आदी गोष्टींची एकल करण्याचा प्रयत्न केला जाईल. अशा सातत्यपूर्ण प्रयत्नांतूनच, विविध प्रयोगांतून, निरीक्षणांतून, त्यातून काढलेल्या निष्कर्षांची पुन:पुन्हा तपासणी करण्यातून आणि वारंवार केल्या जाणार्या कठोर तपासण्यांतूनच विज्ञान पुढं जात आहे. आपल्यापुढचं ज्ञानाचं क्षितिज विस्तारतं आहे. आंत्रयोजीच्या शोधातून हीच गोष्ट पुन्हा एकदा अधोरखित झाली आहे. शिवाय माणसाचं मनच नाही, तर माणसाचं शरीरही गूढरम्य आहे, यावरही शिक्कामोर्तब झालं आहे.

श्रीराम शिधये

(लेखक ज्येष्ठ पत्रकार आणि विज्ञानलेखक आहेत.)