आरोग्यमंत्र : प्रतिजैविके कशी काम करतात?

डॉ. अशोक ताम्हणकर, राष्ट्रीय समन्वयक, प्रतिजैविक प्रतिरोध व्यवस्थापन समिती

प्रतिजैविके एकतर जीवाणूंना मारून टाकतात किंवा त्यांना निष्क्रिय करतात. पहिल्या प्रकारात पेनिसिलीन, फ्लुरोक्वीनोलोन्स, मेट्रोनिदाझोल, को-ट्रायमोक्झाझोल ही व यांना संलग्न अशा प्रकारची प्रतिजैविके येतात, जी पेशीभित्तिकेवर परिणाम करतात.

प्रतिजैविके एकतर जीवाणूंना मारून टाकतात किंवा त्यांना निष्क्रिय करतात. पहिल्या प्रकारात पेनिसिलीन, फ्लुरोक्वीनोलोन्स, मेट्रोनिदाझोल, को-ट्रायमोक्झाझोल ही व यांना संलग्न अशा प्रकारची प्रतिजैविके येतात, जी पेशीभित्तिकेवर परिणाम करतात. जेणे करून जिवाणूंचे बाह्य वातावरण किंवा घटकांपासून (उष्णता, आम्लता, घातक द्रव्ये इत्यादी) रक्षण होऊ शकत नाही. जीवाणूंना निष्क्रिय करणाऱ्या प्रकारात टेट्रासायकलीन, सल्फोनामाईड, क्लोरएमफेनिकोल ही व यांना संलग्न अशा प्रकारची प्रतिजैविके येतात, जी जिवाणूंची वाढ रोखतात, त्यांचे गुणन होऊ देत नाहीत. अशी प्रतिजैविके प्रथिने, डीएनए, आरएन, फोलिक आम्ल इ. निर्माण होण्याच्या प्रक्रियेत व्यत्यव आणतात. दोन्हींमुळे जीवाणू-संसर्गावर नियंत्रण येते व रोगी बरा होतो, जखम बरी होते.

जीवाणू-प्रतिजैविके प्रतिक्रिया

ज्यावेळी प्रतिजैविके आपले काम सुरु करतात, त्याचवेळी जीवाणूंमध्येदेखील प्रतिक्रिया सुरु होते. नको असलेली व्यक्ती जेव्हा आपल्याला भेटायला येणार असते, त्यावेळी आपण बराच वेळा दार न उघडून ‘ती पिडा परस्पर निघून जाईल तर बरे' असा विचार करतो. जराशा अशाच प्रकारे जीवाणू आपल्या पेशीभित्तिकेची प्रवेश-क्षमता बदलतात ज्याद्वारे प्रतिजैविकांचा पेशीभित्तिकेवर विशेष परिणाम होत नाही. तिचं विघटन होऊ शकत नाही. तरीपण नको असलेला पाहुणा घुसलाच तर त्याला शक्य तेवढ्या लवकर बाहेर काढण्याच्या युक्त्या आपण शोधतो. घरात पाणी घुसले तर आपण पंप लावून ते बाहेर काढतो. जीवाणूपण एक प्रकाराचा पंप सुरु करून प्रतिजैविकांना पेशी बाहेर ढकलतात.

आणखी एक प्रकार म्हणजे प्रतिजैविक ज्या लक्ष्यावर घात करणार असेल त्याची संरचनाच बदलून टाकणं. जेणेकरून प्रतिजैविक-लक्ष्य आंतरक्रियाच होऊ शकत नाही. इंग्रजीत म्हणायचं झालं तर या प्रकाराला changing the goal post असं म्हणता येईल. म्हणजे खेळाडू गोलच्या जवळ गोल मारायला पोहोचला की गोलची जाळी उचलून दुसरीकडे ठेवणं. त्याशिवाय जीवाणूंनी स्वतःच एक रसायन म्हणजे विकर (enzyme) निर्माण करून प्रतिजैविकाला निष्प्रभ करून टाकणं. उदाहरणार्थ, एका प्रकारचे जीवाणू beta-lactamase हे विकर (enzyme) निर्माण करून पेनिसिलीनला निष्प्रभ करतात.

नेहमीच्या जीवाणू-प्रतिजैविक प्रतिक्रियेत सर्वसाधारणतः प्रतिजैविके प्रभावी ठरतात. कारण त्यांच्या प्रभावाखाली येणाऱ्या जीवाणूंमध्ये प्रतिकारक्षमता निर्माण झालेली नसते, कमी असते. सततच्या जीवाणू-प्रतिजैविक संपर्काने मात्र जीवाणूंमध्ये प्रतिकारक्षमता निर्माण व्हायला सुरुवात होते.