डॉ. पूर्णिमा करंदीकर, नागपूर
सर्वात स्मार्ट उपकरण म्हणजे आपला मेंदू. आपण दिवसभर वेगवेगळे विचार, वेगवेगळी कामे करत असतो. याचाच अर्थ की, मेंदूचे ही वेगवेगळे भाग वेगवेगळ्या वेळी कामे करत असतात. म्हणजे वेगवेगळ्या वेळी वेगवेगळे विचार आणि कार्य आपल्या मेंदूमध्ये सुरू असतात.
जेव्हा जेवण सुरू असते तेव्हा हायपोथॅलॅमस, वाचन करताना ऑक्सिपिटल लोब, आनंद होत असेल किंवा राग आला असेल तर लिम्बिक लोबचे संवेदन उपकरण (इमोशन अॅप), श्रवण सुरू असेल तर टेम्पोरल लोबचे लिसनिंग अॅप, गूढ विचारात मग्न असलो तर फ्रॉन्टल लोबचे थिंकिंग-अॅप, धावत असलो तर क्रियांवर नियंत्रण करणारा फ्रॉन्टल लोबचा भाग व छोटा मेंदू, बसल गॅंगिलाचे अॅप/भाग. आणि थॅलॉमस. मात्र मेंदू नेहमीच सतर्क असतो. कारण त्याच्याकडे सगळ्यांचीच सॉफ्ट-कॉपी असते. मिडब्रेन व थॅलॅमस म्हणजे मेंदूचे बेसिक जागरुकतेचे अॅप आहे. मेंदू अगदी झोपेतही सतत कार्यरत असतो.
मेंदू हा शरीराच्या दोन टक्के वजन असलेला अवयव, शरीराकडून २० टक्के इंधनाची अपेक्षा ठेवतो. हेही फक्त आराम करत असताना. जेव्हा अभ्यास, व्यायाम आदी खास क्रिया सुरू असतात, त्यावेळी मेंदूला याहून जास्त ऊर्जा लागते. त्यात मेंदू फक्त ग्लूकोज व ऑक्सिजनचाच इंधन म्हणून वापर करू शकतो.
अशा ‘हाय-आउटपुट’ विशिष्ट अवयवाला इंधन कसे पुरवायचे? विशिष्ट रक्तपुरवठा करायचा, तरी कसा? डिमांड-सप्लाय म्हणजेच, मागणी-पुरवठा व्यवस्थापन कसे करायचे?
यासाठी निसर्गाने तोडगा काढला आहे. मेंदूच्या खालच्या बाजूला रक्तवाहिन्यांच्या वाहतुकीचे वर्तुळ रचले. त्या वर्तुळातून अनेक रक्तवाहिन्या मेंदूत शिरतात. थॉमस विलिस नावाच्या डॉक्टरने याचा शोध लावल्यामुळे या रक्त-ट्रॅफिक-सर्कलला ‘सर्कल ऑफ विलिस’ असे म्हणतात. निसर्गाच्या या रचनेमुळे मेंदूच्या ज्या भागाचे काम ज्या क्षणी जास्त सुरू असेल, तिथे इंधनाचे ट्रॅफिक जास्त, आणि इतर ठिकाणी कमी, अशी एक आर्थिक व्यवस्था खूप सुंदरतेने पार पडत असते, अगदी प्रत्येक क्षणी!
रक्तातील ग्लुकोज व ऑक्सिजन हे मेंदूचे इंधन असते. अलिकडे शारीरिक आरोग्यासाठी डाएटमध्ये बद्दल करण्यात येतो. यासाठी विशिष्ट डाएट प्लॅनही तयार करण्यात येतो. शरीराला जशी समतोल आहाराची गरज असते, तशीच मेंदूला, बुद्धीला, मनालादेखील असते, हे कायम लक्षात ठेवावे.
विशेषत: ट्युशनला किंवा कोचिंगला जाणाऱ्या मुलामुलींनी सकाळी नुसतेच उठून अभ्यासाला जाऊ नये. श्रवण हेदेखील एक सक्रिय कौशल्य आहे. इंधनाची तयारी करून जावे. लाडू, चिक्की, एनर्जी बार्स असे प्रकार मेंदूसाठी अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन, दोन्ही प्रकारच्या ग्लुकोजची सोय करतात. याकडे दुर्लक्ष केल्यास, डोकेदुखी, एकाग्रतेची उणीव, चिडचिड, नैराश्य आदी प्रकार घडू शकतात.
आपण जे काही खातो-पितो, त्यातले २० टक्के मेंदूकडे जाते आणि मेंदूमुळेच आपले व्यक्तित्व आहे. निरोगी आणि सुदृढ मेंदूसाठी आपल्या आहाराची निवडही काळजीपूर्वक करावी.
सर्वात स्मार्ट उपकरण म्हणजे आपला मेंदू. आपण दिवसभर वेगवेगळे विचार, वेगवेगळी कामे करत असतो. याचाच अर्थ की, मेंदूचे ही वेगवेगळे भाग वेगवेगळ्या वेळी कामे करत असतात. म्हणजे वेगवेगळ्या वेळी वेगवेगळे विचार आणि कार्य आपल्या मेंदूमध्ये सुरू असतात.
जेव्हा जेवण सुरू असते तेव्हा हायपोथॅलॅमस, वाचन करताना ऑक्सिपिटल लोब, आनंद होत असेल किंवा राग आला असेल तर लिम्बिक लोबचे संवेदन उपकरण (इमोशन अॅप), श्रवण सुरू असेल तर टेम्पोरल लोबचे लिसनिंग अॅप, गूढ विचारात मग्न असलो तर फ्रॉन्टल लोबचे थिंकिंग-अॅप, धावत असलो तर क्रियांवर नियंत्रण करणारा फ्रॉन्टल लोबचा भाग व छोटा मेंदू, बसल गॅंगिलाचे अॅप/भाग. आणि थॅलॉमस. मात्र मेंदू नेहमीच सतर्क असतो. कारण त्याच्याकडे सगळ्यांचीच सॉफ्ट-कॉपी असते. मिडब्रेन व थॅलॅमस म्हणजे मेंदूचे बेसिक जागरुकतेचे अॅप आहे. मेंदू अगदी झोपेतही सतत कार्यरत असतो.
मेंदू हा शरीराच्या दोन टक्के वजन असलेला अवयव, शरीराकडून २० टक्के इंधनाची अपेक्षा ठेवतो. हेही फक्त आराम करत असताना. जेव्हा अभ्यास, व्यायाम आदी खास क्रिया सुरू असतात, त्यावेळी मेंदूला याहून जास्त ऊर्जा लागते. त्यात मेंदू फक्त ग्लूकोज व ऑक्सिजनचाच इंधन म्हणून वापर करू शकतो.
अशा ‘हाय-आउटपुट’ विशिष्ट अवयवाला इंधन कसे पुरवायचे? विशिष्ट रक्तपुरवठा करायचा, तरी कसा? डिमांड-सप्लाय म्हणजेच, मागणी-पुरवठा व्यवस्थापन कसे करायचे?
यासाठी निसर्गाने तोडगा काढला आहे. मेंदूच्या खालच्या बाजूला रक्तवाहिन्यांच्या वाहतुकीचे वर्तुळ रचले. त्या वर्तुळातून अनेक रक्तवाहिन्या मेंदूत शिरतात. थॉमस विलिस नावाच्या डॉक्टरने याचा शोध लावल्यामुळे या रक्त-ट्रॅफिक-सर्कलला ‘सर्कल ऑफ विलिस’ असे म्हणतात. निसर्गाच्या या रचनेमुळे मेंदूच्या ज्या भागाचे काम ज्या क्षणी जास्त सुरू असेल, तिथे इंधनाचे ट्रॅफिक जास्त, आणि इतर ठिकाणी कमी, अशी एक आर्थिक व्यवस्था खूप सुंदरतेने पार पडत असते, अगदी प्रत्येक क्षणी!
रक्तातील ग्लुकोज व ऑक्सिजन हे मेंदूचे इंधन असते. अलिकडे शारीरिक आरोग्यासाठी डाएटमध्ये बद्दल करण्यात येतो. यासाठी विशिष्ट डाएट प्लॅनही तयार करण्यात येतो. शरीराला जशी समतोल आहाराची गरज असते, तशीच मेंदूला, बुद्धीला, मनालादेखील असते, हे कायम लक्षात ठेवावे.
विशेषत: ट्युशनला किंवा कोचिंगला जाणाऱ्या मुलामुलींनी सकाळी नुसतेच उठून अभ्यासाला जाऊ नये. श्रवण हेदेखील एक सक्रिय कौशल्य आहे. इंधनाची तयारी करून जावे. लाडू, चिक्की, एनर्जी बार्स असे प्रकार मेंदूसाठी अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन, दोन्ही प्रकारच्या ग्लुकोजची सोय करतात. याकडे दुर्लक्ष केल्यास, डोकेदुखी, एकाग्रतेची उणीव, चिडचिड, नैराश्य आदी प्रकार घडू शकतात.
आपण जे काही खातो-पितो, त्यातले २० टक्के मेंदूकडे जाते आणि मेंदूमुळेच आपले व्यक्तित्व आहे. निरोगी आणि सुदृढ मेंदूसाठी आपल्या आहाराची निवडही काळजीपूर्वक करावी.