>> डॉ. रणजित जगताप, हृदयरोग तज्ज्ञ
बालकृष्ण किंवा छोटी लक्ष्मी कोणाच्याही घरी जन्म घेणं यासारखे आनंदाचे क्षण आपण सर्वांनी अनुभवला असतीलच. या आनंदाला कधी तरी गालबोट लागते. छोट्या बाळाच्या तपासणीमध्ये कुठे तरी हृदयाची मरमर (स्टेस्थोस्कोपने येणारा एका प्रकारचा आवाज) किंवा ओठांचा, नखांचा, निळपणा जाणवतो. डॉक्टरांनी बाळाला हृदयाचा विकार आहे म्हटलं की सर्वांच्याच हृदयाचा ठोका चुकतो. आता पुढे काय? कशामुळे असं झालं असेल? पुढची कोणती तपासणी? ऑपरेशन करावं लागणार का? तेही इतक्या तान्ह्युल्या बाळाला सोसेल का? दुसरा काही पर्याय नाही का? वैगेरे अनंत प्रश्न डोळ्यासमोर येतात.
हृदयविकाराच्या शंकेचं निरसन करण्यासाठी जन्म झाल्यापासून बारा वर्षापर्यंतच्या मुलांना टूडीइको कार्डिओग्राफी ही तज्ज्ञ डॉक्टरांकडून तपासणी करणं जरुरीचं असतं. या तपासणीचा रिपोर्ट बालरोग हृदयविकार तज्ज्ञांकडून बालरोग हृदयशल्यविशारद (सर्जन) कडून तपासून घेणं हे प्राथमिक गरजेचं असतं.
खालील आजारांना (किंवा दोषांना) तातडीने शस्त्रक्रिया आवश्यक असते.
टीएपीव्हीसी (टोटल अॅनामलस पल्मनरी व्हेन्स कनेक्शन) या आजारामध्ये फुफ्फुसाकडून आलेल्या सर्व रक्तवाहिन्या हृदयाच्या योग्य कप्प्याला जोडण्याऐवजी चुकीच्या जागी जोडल्या गेलेल्या असतात. त्यामुळे फुफ्फुसातील रक्तवाहिन्यांचा दाब जास्त होतो. शुद्ध आणि अशुद्ध रक्त एकमेकांत मिसळते. तातडीची शस्त्रक्रिया आवश्यक असते.
ट्रान्सपोझिशन ऑफ ग्रेट आर्टरीजः शुद्ध आणि अशुद्ध रक्ताच्या मुख्य धमण्या (रक्तवाहिन्या) या चुकीच्या कप्प्यांना जोडल्या गेलेल्या असतात.
ट्रंकस आर्टेरिओससः अशुद्ध रक्ताची नस आणि झडप तयार न होता एक नस असते.
टेट्रॉलॉजी ऑफ फॅलोट (पल्म आरट्रिया) आणि व्हेंट्रीक्युलस सेप्टल डिफेक्ट - हा गुंतागुंतीचा दोष असून यामध्ये फुफ्फुसाकडे जाणारी अशुद्ध रक्तवाहिनी अर्धवट तयार झालेली असते. लहान बाळांमध्ये निळेपणा दिसतो. रक्तामध्ये ऑक्सिजनचं प्रमाण कमी राहिल्यास लवकर शस्त्रक्रिया करावी लागते.•व्हीएसडी- हृदयाच्या आतील उजबा भाग तयार झालेला नसतो.
वरील सांगितलेल्या आजारांमध्ये व्हू बेबी म्हणजे अशुक्त रक्त शुद्ध रक्तामध्ये मिसळते आणि हे बाळाच्यादृष्टीने धोकादायक असू शकते. यामुळे तातडीने निर्णय घेऊन लवकर शस्त्रक्रिया करावी लागते. केवळ औषधाने हे आजार कमी होत नाहीत.
काही हृदयविकारांना विचार करण्यास वेळ मिळू शकतो. शस्त्रक्रिया करण्याविषयी वयाची अट काही प्रमाणात शिथिल असते. त्यात
•एएसडी (आर्टियल सेप्टल डिफेक्ट) हृदयाच्या आतील पडद्यास छिद्र असणं, छोट्या छिद्रास काही करण्यास लगेच आवश्यकता नसते. हा निर्णय बऱ्याच प्रमाणात बाळाला होणारा त्रास आणि त्याच्या वरचेवर होणाऱ्या तपासण्यांवर अवलंबून असतो.
•व्हीएसडी (व्हेट्रीक्यूलस सेप्टल डिफेक्ट) मोठ्या कप्प्याला छिद्र असणं. कधीकधी या आजारामध्ये छिद्र बंद करण्यास थांबणं धोकादायक ठरु शकतं आणि स्थिती शस्त्रक्रियेच्या बाहेर जाऊ शकत.
•पीडीए (पेटेंट डक्टस आरटेरिव्होसस) शुद्ध आणि अशुद्ध रक्तवाहिनीमध्ये हृदयाच्याबाहेर जोड राहणं.
•कोअॅक्टेशनः मुख्य रक्तवाहिनी एका जागी अरुंद होणं.
•पल्मनरी स्टेनोसिसः फुफ्फुसाकडे जाणाऱ्या रक्तवाहिनीच्या तोंडाशी असलेली झडप अरुंद असण.
•अॅरोटिक स्टेनोसिसः अॅरोटा नावच्या मुख्य रक्तवाहिनीच्या तोंडाशी असलेल्या झडपेमध्ये किंवा मार्गामध्ये अरुंदपणा येतो.
वर नमूद केलेल्या आजारांमध्ये बऱ्याच वेळा आता बाळ लहान आहे, मोठं झाल्यावर शस्त्रक्रिया करावी किंवा आता दोष कमी आहे तो वाढला की नंतर शस्त्रक्रिया करावी असा सल्ला मिळतो. पण उशीर होऊ नये किंवा हाताबाहेर परिस्थिती जाऊ नये याची पालकांनी वरचेवर तपासणी करुन दक्षता घ्यावी. यासाठी ठराविक काळाने फेरतपासणी आणि तज्ज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
लहान मुलांचे बरेचसे हृदयविकार आता शस्त्रक्रियेद्वारे योग्य उपचाराने चांगले होतात. या बद्दलची सखोल माहिती डॉक्टर आपल्याला देऊ शकतात. शस्त्रक्रियेसाठी लागणारा खर्च (जास्त प्रमाणात असल्यास) अनेक एनजीओ किंवा सेवा भावी संस्था शिवाय सरकारी योजनांमधून मदत मिळू शकते.
काही गुंतागुंतीच्या शस्त्रक्रियेनंतर लहान बाळांना खूप दिवस हॉस्पिटलमध्ये ठेवावं लागतं आणि घरी गेल्यानंतर वरचेवर तपासणी, काही छोट्या शस्त्रक्रिया कराव्या लागतात. यासंबंधी सुद्धा सर्व माहिती डॉक्टरांकडून मिळते. त्यामुळे लहान मुलांच्या हृदयविकारांसंदर्भात बाळाला आजाराचं निदान झाल्यास त्याबाबत पालकांनी योग्य वेळी उपचार करावे, हीच अपेक्षा.
बालकृष्ण किंवा छोटी लक्ष्मी कोणाच्याही घरी जन्म घेणं यासारखे आनंदाचे क्षण आपण सर्वांनी अनुभवला असतीलच. या आनंदाला कधी तरी गालबोट लागते. छोट्या बाळाच्या तपासणीमध्ये कुठे तरी हृदयाची मरमर (स्टेस्थोस्कोपने येणारा एका प्रकारचा आवाज) किंवा ओठांचा, नखांचा, निळपणा जाणवतो. डॉक्टरांनी बाळाला हृदयाचा विकार आहे म्हटलं की सर्वांच्याच हृदयाचा ठोका चुकतो. आता पुढे काय? कशामुळे असं झालं असेल? पुढची कोणती तपासणी? ऑपरेशन करावं लागणार का? तेही इतक्या तान्ह्युल्या बाळाला सोसेल का? दुसरा काही पर्याय नाही का? वैगेरे अनंत प्रश्न डोळ्यासमोर येतात.
हृदयविकाराच्या शंकेचं निरसन करण्यासाठी जन्म झाल्यापासून बारा वर्षापर्यंतच्या मुलांना टूडीइको कार्डिओग्राफी ही तज्ज्ञ डॉक्टरांकडून तपासणी करणं जरुरीचं असतं. या तपासणीचा रिपोर्ट बालरोग हृदयविकार तज्ज्ञांकडून बालरोग हृदयशल्यविशारद (सर्जन) कडून तपासून घेणं हे प्राथमिक गरजेचं असतं.
खालील आजारांना (किंवा दोषांना) तातडीने शस्त्रक्रिया आवश्यक असते.
टीएपीव्हीसी (टोटल अॅनामलस पल्मनरी व्हेन्स कनेक्शन) या आजारामध्ये फुफ्फुसाकडून आलेल्या सर्व रक्तवाहिन्या हृदयाच्या योग्य कप्प्याला जोडण्याऐवजी चुकीच्या जागी जोडल्या गेलेल्या असतात. त्यामुळे फुफ्फुसातील रक्तवाहिन्यांचा दाब जास्त होतो. शुद्ध आणि अशुद्ध रक्त एकमेकांत मिसळते. तातडीची शस्त्रक्रिया आवश्यक असते.
ट्रान्सपोझिशन ऑफ ग्रेट आर्टरीजः शुद्ध आणि अशुद्ध रक्ताच्या मुख्य धमण्या (रक्तवाहिन्या) या चुकीच्या कप्प्यांना जोडल्या गेलेल्या असतात.
ट्रंकस आर्टेरिओससः अशुद्ध रक्ताची नस आणि झडप तयार न होता एक नस असते.
टेट्रॉलॉजी ऑफ फॅलोट (पल्म आरट्रिया) आणि व्हेंट्रीक्युलस सेप्टल डिफेक्ट - हा गुंतागुंतीचा दोष असून यामध्ये फुफ्फुसाकडे जाणारी अशुद्ध रक्तवाहिनी अर्धवट तयार झालेली असते. लहान बाळांमध्ये निळेपणा दिसतो. रक्तामध्ये ऑक्सिजनचं प्रमाण कमी राहिल्यास लवकर शस्त्रक्रिया करावी लागते.•व्हीएसडी- हृदयाच्या आतील उजबा भाग तयार झालेला नसतो.
वरील सांगितलेल्या आजारांमध्ये व्हू बेबी म्हणजे अशुक्त रक्त शुद्ध रक्तामध्ये मिसळते आणि हे बाळाच्यादृष्टीने धोकादायक असू शकते. यामुळे तातडीने निर्णय घेऊन लवकर शस्त्रक्रिया करावी लागते. केवळ औषधाने हे आजार कमी होत नाहीत.
काही हृदयविकारांना विचार करण्यास वेळ मिळू शकतो. शस्त्रक्रिया करण्याविषयी वयाची अट काही प्रमाणात शिथिल असते. त्यात
•एएसडी (आर्टियल सेप्टल डिफेक्ट) हृदयाच्या आतील पडद्यास छिद्र असणं, छोट्या छिद्रास काही करण्यास लगेच आवश्यकता नसते. हा निर्णय बऱ्याच प्रमाणात बाळाला होणारा त्रास आणि त्याच्या वरचेवर होणाऱ्या तपासण्यांवर अवलंबून असतो.
•व्हीएसडी (व्हेट्रीक्यूलस सेप्टल डिफेक्ट) मोठ्या कप्प्याला छिद्र असणं. कधीकधी या आजारामध्ये छिद्र बंद करण्यास थांबणं धोकादायक ठरु शकतं आणि स्थिती शस्त्रक्रियेच्या बाहेर जाऊ शकत.
•पीडीए (पेटेंट डक्टस आरटेरिव्होसस) शुद्ध आणि अशुद्ध रक्तवाहिनीमध्ये हृदयाच्याबाहेर जोड राहणं.
•कोअॅक्टेशनः मुख्य रक्तवाहिनी एका जागी अरुंद होणं.
•पल्मनरी स्टेनोसिसः फुफ्फुसाकडे जाणाऱ्या रक्तवाहिनीच्या तोंडाशी असलेली झडप अरुंद असण.
•अॅरोटिक स्टेनोसिसः अॅरोटा नावच्या मुख्य रक्तवाहिनीच्या तोंडाशी असलेल्या झडपेमध्ये किंवा मार्गामध्ये अरुंदपणा येतो.
वर नमूद केलेल्या आजारांमध्ये बऱ्याच वेळा आता बाळ लहान आहे, मोठं झाल्यावर शस्त्रक्रिया करावी किंवा आता दोष कमी आहे तो वाढला की नंतर शस्त्रक्रिया करावी असा सल्ला मिळतो. पण उशीर होऊ नये किंवा हाताबाहेर परिस्थिती जाऊ नये याची पालकांनी वरचेवर तपासणी करुन दक्षता घ्यावी. यासाठी ठराविक काळाने फेरतपासणी आणि तज्ज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
लहान मुलांचे बरेचसे हृदयविकार आता शस्त्रक्रियेद्वारे योग्य उपचाराने चांगले होतात. या बद्दलची सखोल माहिती डॉक्टर आपल्याला देऊ शकतात. शस्त्रक्रियेसाठी लागणारा खर्च (जास्त प्रमाणात असल्यास) अनेक एनजीओ किंवा सेवा भावी संस्था शिवाय सरकारी योजनांमधून मदत मिळू शकते.
काही गुंतागुंतीच्या शस्त्रक्रियेनंतर लहान बाळांना खूप दिवस हॉस्पिटलमध्ये ठेवावं लागतं आणि घरी गेल्यानंतर वरचेवर तपासणी, काही छोट्या शस्त्रक्रिया कराव्या लागतात. यासंबंधी सुद्धा सर्व माहिती डॉक्टरांकडून मिळते. त्यामुळे लहान मुलांच्या हृदयविकारांसंदर्भात बाळाला आजाराचं निदान झाल्यास त्याबाबत पालकांनी योग्य वेळी उपचार करावे, हीच अपेक्षा.