मूत्रदाह म्हणजे काय?

प्रा. डॉ. सुरेश पाटणकर

मूत्रदाह म्हणजे मूत्रमार्गात विषारी जिवाणूंचा प्रवेश झाल्यामुळे निर्माण होणारा जंतूसंसर्ग. त्यामुळे निर्माण होणारी सूज ही अनेक प्रकारची लक्षणं आणि त्रासाला कारणीभूत होते.

मूत्रदाह म्हणजे मूत्रमार्गात विषारी जिवाणूंचा प्रवेश झाल्यामुळे निर्माण होणारा जंतूसंसर्ग. त्यामुळे निर्माण होणारी सूज ही अनेक प्रकारची लक्षणं आणि त्रासाला कारणीभूत होते. मूत्रदाह किंवा जंतूसंसर्ग हा मूत्रपिंड, मूत्रवाहक नलिका, मूत्राशय, पुरुषांमधील प्रोस्टेट ग्रंथी किंवा स्त्री-पुरुषांमधील बाह्य मूत्रमार्ग यापैकी एका अवयवाच्या जंतूसंसर्गामुळे होऊ शकतो. काही वेळेस मूत्रदाह हा संपूर्ण मूत्रमार्गाचाही असू शकतो. क्वचित प्रसंगी हा मूत्रदाह खूप गंभीर स्वरूप धारण करू शकतो, त्यातून जीवासही धोका पोहोचू शकतो.

मूत्रदाह हा विषारी जिवाणू आणि शरीरातील रोगप्रतिकारक शक्ती यांच्यातील एक लढाईच आहे. या जिवाणूंचा मूत्रमार्गात प्रवेश होण्याची कारणं अनेक आहेत. हे जिवाणू आपल्या शरीरात काही ठिकाणी सर्वसामान्यपणे नांदत असतात. उदा. आपल्या मोठ्या आतड्यात ई कोलाय हे जिवाणू असतात. मूत्रमार्गाजवळच असल्यामुळे ते तिथे प्रवेश करतात. काहीवेळा रसवाहिन्या किंवा क्वचित प्रसंगी रक्तामधून संक्रमण झाल्याचंही दिसतं. काही वेळेस शरीराबाहेरील गोष्टींमुळेही (उदा. कॅथेटर स्टेंट) जंतूसंसर्गाचं प्रमाण वाढतं. या शिवाय मूत्रमार्ग रचनेत बिघाड झाल्यामुळेही हे घडू शकतं. मधुमेह असणाऱ्या रुग्णांमध्ये जंतूसंसर्गाची लागण लवकर होते.

शरीरामध्ये दाह निर्माण करणाऱ्या जिवाणूंमध्ये अनेक प्रकार असतात. त्यातले काही प्रकार मूत्रमार्गातच सापडतात. त्यातही वर उल्लेख केलेल्या ई कोलाय या जिवाणूंचा प्रादुर्भाव जवळजवळ ८० टक्के रुग्णांमध्ये दिसतो. यामध्ये के. न्यूमोनी या जिवाणूंचं प्रमाण हल्ली वाढत चाललं आहे. सर्वसाधारणपणे एक ते १४ वर्षं या वयोगटातील मुलींमध्ये मूत्रदाह होण्याची शक्यता १० टक्के असते. हाच त्रास ४ टक्के तरुण स्त्रियांमध्ये दिसून येतो. वाढत्या वयाबरोबर सर्वसाधारणपणे २ टक्के प्रमाणे प्रत्येक दशकाबरोबर वाढत जातो. एकदा मूत्रदाहाचा विकार झाला की, तो परत-परत होण्याची शक्यताही असते.

मूत्रदाह झाल्यानंतर अनेक लक्षणं दिसतात. त्यात प्रामुख्यानं मूत्रविसर्जन करताना जळजळ किंवा आग होणं, मूत्रविसर्जनानंतर मूत्रमार्गामध्ये किंवा ओटीपोटात टाचण्या टोचल्याप्रमाणे वेदना होणं, मूत्रविसर्जनाची क्रिया थांबून थांबून होणं, मूत्रविसर्जन करताना रक्त पडणं अशी लक्षणं दिसतात. मूत्राच्या रंगातही फरक दिसून येतो. काही वेळा लालसरपणा, धुरकटपणा किंवा ताकासारखा पांढरा आणि घट्टपणा ही लक्षणंदेखील दिसतात. जंतूसंसर्ग मूत्रपिंडापर्यंत पोहोचल्यास पाठीमागच्या बरगड्यांखाली वेदना होणं, थंडी वाजणं, ताप येणं, थकवा जाणवणं असाही त्रास होतो. अति गंभीर जंतूसंसर्गामुळे हृदय, रक्तदाब, मूत्रपिंड यांवर ताण पडून त्यांच्या कार्यक्षमतेत बिघाड होऊ शकतो. असा जंतूसंसर्ग आटोक्यात न आल्यास रुग्ण मृत्युमुखी पडू शकतो. मधुमेही रुग्णांमध्ये हा जंतूसंसर्ग फार लवकर गंभीर रूप धारण करू शकतो.