उत्तम आरोग्यासाठी झोप आवश्यक

डॉ. विद्याधर बापट, मानसोपचारतज्ज्ञ

आपण रात्रीच का झोपतो? तर शरीरामध्ये असलेलं जैविक घड्याळ सूर्यप्रकाशाप्रमाणे बदलत राहतं. त्याच्याशी झोपेचा संबंध आहे.

माणसाला झोप का येते आणि झोपेची आवश्यकता का आहे, या बद्दल आजपर्यंत अनेक शास्त्रज्ञांनी अनेक सिद्धांत मांडले आहेत; पण एक नक्की, आपण कार्यक्षम राहण्यासाठी, उत्साहासाठी, भावनिक समतोलासाठी आणि एकूणच शारीरिक, मानसिक स्वास्थ्यासाठी शांत झोप अत्यावश्यक आहे.

आपण रात्रीच का झोपतो? तर शरीरामध्ये असलेलं जैविक घड्याळ सूर्यप्रकाशाप्रमाणे बदलत राहतं. त्याच्याशी झोपेचा संबंध आहे. जसजसा सूर्यप्रकाश कमी होऊ लागतो, तसं तसं शरीरात मेलोटोनीन नावाचं संप्रेरक स्त्रवू लागतं आणि झोप येऊ लागते. मेंदूतील वेव अॅक्टिव्हीटी, संप्रेरकांची निर्मिती, पेशींची निर्मिती आणि इतर महत्त्वाची कार्यं या घड्याळाशी, पर्यायानं झोपेशी संबंधित आहेत. त्यामुळे योग्य वेळी, योग्य प्रमाणात झोप येणं, हे शारीरीक आणि मानसिक आरोग्यासाठी अतिशय महत्त्वाचं आहे. झोप का महत्त्वाची आहे त्याची कारणं, चांगल्या, शांत, पुरेशा झोपेमुळे,

१. हृदय निरोगी राहण्यास मदत होते ः अपुऱ्या झोपेचा संबंध अनियमित रक्तदाब आणि रक्तातल्या क्लोरेस्टॉलशी आहे.

२. ताणतणाव कमी होतो ः स्ट्रेस, संप्रेरकं कमी स्रवतात. पर्यायानं रक्तदाब नियमन आणि हृदयासाठी ते उपयुक्त आहे.

३. स्मरणशक्ती आणि एकाग्रता चांगली राहते ः शरीर झोपलेलं असलं तरीही मेंदू, दिवसभरातल्या आणि पूर्वीच्या घटना, भावना, स्मृती, अनुभव वगैरेंची सांगड घालून मेमरी कन्सॉलिडेशनचं (स्मृतींच्या फाइल्स तयार करण्याचं) महत्त्वाचं काम करत असतो. ते आपल्या भविष्यासाठी अतिशय महत्त्वाचं असतं.

४. उत्साह आणि सतर्कता ः चांगली झोप आपल्याला उत्साही तसंच सतर्क बनवते. दुसऱ्या दिवशी चांगली झोप मिळण्याची एक चांगली शक्यता निर्माण होते.

५. दुरुस्ती आणि देखभाल ः झोपेमध्ये पेशी जास्त प्रथिनं निर्माण करतात. त्याचा उपयोग नादुरुस्त पेशींची, स्नायूंची दुरुस्ती आणि जोपासना यासाठी होतो.

६. नैराश्य कमी होण्यास मदत ः मेंदूत सेरोटोनीन हे संप्रेरक योग्य प्रमाणात स्रवल्यामुळे नैराश्याची शक्यता किंवा नैराश्य कमी होण्यास मदत होते आणि उत्साह वाढतो.

७. शारीरिक आजार बरे होण्यास आणि एकूणच प्रतिबंध होण्यास मदत ः निद्रानाशामुळे स्ट्रेस सम्प्रेरकांद्वारे होणाऱ्या मानसिक तणावजन्य आजारांबरोबरच आर्थ्रायटीस, मधुमेह, हृदयरोग, पचनाच्या तक्रारी निर्माण होत असतात. शरीर लवकर थकतं आणि वृद्धत्वाकडे वाटचाल करू लागतं. या सगळ्याला शांत, नियमित झोपेमुळे प्रतिबंध होतो.

निद्रानाश ः अनेकांना झोप न येण्याचा, म्हणजेच निद्रानाशाचा आजार असतो. निद्रानाश किंवा झोप न येणं या आजारात साधारण पुढीलपैकी एक किंवा जास्त लक्षणं दिसतात,

अजिबात झोपच न येणं

मध्यरात्रीच उठून बसणं आणि पुन्हा झोप न येणं

सकाळी खूप लवकर जाग येणं

झोपेतून जागं झाल्यावर अतिशय थकवा वाटणं.

वेडीवाकडी, संदर्भ नसलेली स्वप्नं पडणं आणि सकाळी अस्वस्थता जाणवत राहणं.

निद्रानाशाचे ढोबळ मानाने दोन प्रकार आहेत एक म्हणजे, ‘प्रायमरी निद्रानाश’ या प्रकारात व्यक्तीचा निद्रानाश कुठल्याही इतर शारीरिक आजाराशी निगडित नसतो. दुसरा आहे ‘सेकंडरी निद्रानाश’, यात झोप न येणं हे कुठल्या ना कुठल्या शारीरिक किंवा मानसिक व्याधीशी निगडित असतं. उदा. अस्थमा, आर्थ्रायटीस, कर्करोग, हृदयविकार, मानसिक व्याधी, नैराश्य, वेदना, व्यसनाधिनता इ. निद्रानाश हा कमी कालावधीसाठी (अक्यूट इन्सोम्निया) किंवा जास्त कालावधीसाठी (क्रोनिक इन्सोम्निया) असू शकतो.