श्रीधर लोणी
बरोबर आठ वर्षांपूर्वी अमेरिकेत उत्साहाचे, नवचैतन्याचे वारे वाहत होते, लोक बदलाची भाषा बोलत होते, नवी स्वप्ने पाहत होते, नव्या उमेदीने उभे राहत होते आणि सत्तेवर येत असलेल्या आपल्या पहिल्या वहिल्या कृष्णवर्णीय अध्यक्षाच्या ऊर्जादायी भाषणांना जोमाने दाद देत होते. ‘येस, वुई कॅन’ या त्यांच्या उक्तीला प्रतिसाद देत होते. आज, आठ वर्षांनंतर हाच अध्यक्ष त्याच ऊर्जेने ‘येस, वुई कॅन’ आणि ‘येस, वुई डिड’ असे म्हणतो आहे आणि त्याला मिळणारा प्रतिसादही अगदी तसाच मिळतो आहे. हा अध्यक्ष पायउतार होणार असल्याने अमेरिकेत हळहळ व्यक्त करणारे काही कमी नाहीत. अध्यक्षांसाठीच्या चार-चार वर्षांच्या दोन कालावधींचा नियम त्यांच्यासाठी शिथील करावा, अशी भावना व्यक्त करणारेही कमी नाहीत.
बराक ओबामा यांच्यासाठी, त्यांच्या अध्यक्षपदाच्या कारकिर्दीबाबत याहून अधिक पसंतीची पावती ती कोणती असणार?
बराक हुसेन ओबामा. या नावात त्यांचे सारे वेगळेपण दडले आहे. आफ्रिकी वंशाचे. कृष्णवर्णीय. पण, केवळ नावातील वेगळेपणामुळे नव्हे, तर नेतृत्वगुणामुळे, व्यापक दृष्टिकोनामुळे, झपाटलेपणामुळे आणि समोरच्यांत ऊर्जा निर्माण करणाऱ्या वक्तृत्वशैलीमुळे ओबामांच्या गळ्यात अध्यक्षपदाची माळ पडली. एकदा नव्हे, दोनदा. अमेरिकेच्या अध्यक्षाचे जागतिक राजकारणात कळीचे स्थान असते. त्यामुळे त्याचा म्हणून एक ठसा उमटत असतोच. मात्र, हा ठसा असतो अमेरिकेच्या वर्चस्ववादाच्या वृत्तीचा. अमेरिकेच्या दीर्घकालीन परराष्ट्र धोरणांचे ओबामा वाहक जरूर होते; परंतु वर्चस्ववादापेक्षा त्यांनी समन्वयावर भर दिला. दीर्घकाळ रेंगाळत असलेले प्रश्न सोडविण्यावर भर दिला आणि मुख्य म्हणजे व्यापक जनहिताची भाषा ते करीत राहिले. धर्म, वंश, वर्ण, भाषा यांच्या भिंती उभारून स्वतःला आणि आपल्या भोवतालच्या सर्वांना संकुचित करून घेणाऱ्यांची संख्या वाढत असताना ओबामा वेगळे भासत गेले, ते यामुळेही!
अध्यक्ष म्हणून ओबामांनी अमेरिकेसाठी काय केले याची यादी खुद्द त्यांनीच शिकागोतील भाषणात सादर केली. बोलल्याप्रमाणे केल्याचे त्यांनी सांगण्यात राजकारण अर्थातच आहे. त्यामुळे त्यांनी दावे केले असे म्हणता येईल. मात्र, त्यांच्या सुरात अमेरिकी माध्यमेही सूर मिसळत आहेत. ओबामांनी अमेरिकेला नव्याने उभे केल्याचे मतही मांडत आहेत. जागतिकीकरणाच्या प्रवाहात कल्याणकारी राज्याची संकल्पना जवळजवळ हद्दपार केली जात आहे. सारे काही सरकारने करावे ही अपेक्षा करणे रास्त नसल्याची भाषा आपल्याकडे सुरू झाली, त्यालाही आता दीड-दोन दशके लोटली आहेत. भांडवली अर्थव्यवस्थेद्वारे प्रगती साधताना गरिबांचा, उपेक्षितांचा, वंचितांचा विचार करावाच लागतो. ओबामांनी तसा तो केला आणि आरोग्य, शिक्षण यांसाठी योजना राबविल्या. गरिबांना आरोग्यविमा देण्याबाबतच्या त्यांच्या ओबामाकेअरवर टीका झाली असली, तरी ती उपयुक्तच ठरली. समलैंगिकांना न्याय मिळवून देण्यापासून सौर ऊर्जेचा वापर वाढविण्यापर्यंत व्यापक योजना ओबामांनी राबविल्या. या पलीकडे जात एक सुशील, कुटंबवत्सल अध्यक्ष अशी प्रतिमाही त्यांनी जोपासली.
अमेरिकेवरील ९/११च्या हल्ल्याचा सूत्रधार ओसामा बिन लादेन याला पाकिस्तानातून शोधून मारले गेले ते ओबामांच्या कार्यकालातच. अफगाणिस्तानातून अमेरिकेने फौजा मागे घेतल्या, त्याही याच काळात. इराणला अण्वस्त्रांपासून रोखण्यातही ओबामा यशस्वी ठरले. जाता जाता इस्रायलला फटकारण्याचे धाडसही त्यांनी दाखविले. तरीही, पश्चिम आशियातील रक्तरंजित संघर्ष संपविण्यात, रशियाबरोबरील संबंध अधिक सुरळीत करण्यात ओबामांना म्हणावे तितके यश आले नाही.
भारताबरोबरील संबंध मात्र अधिक मधुर झाले. दोन वेळा त्यांनी भारताचा दौरा केला. डॉ. मनमोहनसिंग आणि नरेंद्र मोदी या दोन्ही पंतप्रधानांबरोबर त्यांचे सूर जुळाले. एक शक्ती म्हणून जगात भारताचा उदय झाल्याचे ओबामांनी जाहीर केले. त्यामध्ये अमेरिकेचे हितसंबंध असले, तरी भारतीयांच्या क्षमतेबाबतचा विश्वासही आहे. भारतीय तरुणांच्या प्रज्ञेबद्दल ते भरभरून बोलत आणि अमेरिकेतील तरुणांसमोर त्याची उदाहरणेही देत.
अध्यक्ष ओबामांच्या कारकिर्दीचे मूल्यमापन राजकीय समीक्षक करतीलच, अध्यक्ष म्हणून ते किती थोर होते हे काळ ठरवेलच; परंतु जनकल्याणाची, मानवतावादाची, वंशभेदाच्या विरोधात ठाम राहण्याची आणि वंचितांसाठी मनपरिवर्तनाची भाषा करीत ओबामांनी केवळ अमेरिकेतीलच नव्हे, जगभरातील अनेकांची मने जिंकली, हे खरे. समाजातील विविधतेला एका चौकटीत बंदिस्त करता येत नसल्याचे सांगत संकुचितवाद्यांना आणि विभाजनवाद्यांना उदार होण्याचा सल्ला देणारे ओबामा लोकांशी आणि जागतिकतेशी नाते जोडणारे आहेत. जाता जाताही त्यांनी आपल्या अध्यक्षपदाचे श्रेय लोकांनाच दिले. ‘तुम्ही मला चांगला अध्यक्ष बनविला आणि चांगला माणूसही,’ असे सांगत ओबामांनी शिकागो येथील भाषणात लोकशाही आणि वंशवाद याबाबत केलेले चिंतन कोणत्याही तत्त्वज्ञानापेक्षा कमी नाही.
ओबामांच्या अध्यक्षपदाची ऐतिहासिकता ही अमेरिकेचा पहिला कृष्णवर्णीय अध्यक्ष म्हणून नसणार, ती या सर्व गोष्टींमुळे!
बरोबर आठ वर्षांपूर्वी अमेरिकेत उत्साहाचे, नवचैतन्याचे वारे वाहत होते, लोक बदलाची भाषा बोलत होते, नवी स्वप्ने पाहत होते, नव्या उमेदीने उभे राहत होते आणि सत्तेवर येत असलेल्या आपल्या पहिल्या वहिल्या कृष्णवर्णीय अध्यक्षाच्या ऊर्जादायी भाषणांना जोमाने दाद देत होते. ‘येस, वुई कॅन’ या त्यांच्या उक्तीला प्रतिसाद देत होते. आज, आठ वर्षांनंतर हाच अध्यक्ष त्याच ऊर्जेने ‘येस, वुई कॅन’ आणि ‘येस, वुई डिड’ असे म्हणतो आहे आणि त्याला मिळणारा प्रतिसादही अगदी तसाच मिळतो आहे. हा अध्यक्ष पायउतार होणार असल्याने अमेरिकेत हळहळ व्यक्त करणारे काही कमी नाहीत. अध्यक्षांसाठीच्या चार-चार वर्षांच्या दोन कालावधींचा नियम त्यांच्यासाठी शिथील करावा, अशी भावना व्यक्त करणारेही कमी नाहीत.
बराक ओबामा यांच्यासाठी, त्यांच्या अध्यक्षपदाच्या कारकिर्दीबाबत याहून अधिक पसंतीची पावती ती कोणती असणार?
बराक हुसेन ओबामा. या नावात त्यांचे सारे वेगळेपण दडले आहे. आफ्रिकी वंशाचे. कृष्णवर्णीय. पण, केवळ नावातील वेगळेपणामुळे नव्हे, तर नेतृत्वगुणामुळे, व्यापक दृष्टिकोनामुळे, झपाटलेपणामुळे आणि समोरच्यांत ऊर्जा निर्माण करणाऱ्या वक्तृत्वशैलीमुळे ओबामांच्या गळ्यात अध्यक्षपदाची माळ पडली. एकदा नव्हे, दोनदा. अमेरिकेच्या अध्यक्षाचे जागतिक राजकारणात कळीचे स्थान असते. त्यामुळे त्याचा म्हणून एक ठसा उमटत असतोच. मात्र, हा ठसा असतो अमेरिकेच्या वर्चस्ववादाच्या वृत्तीचा. अमेरिकेच्या दीर्घकालीन परराष्ट्र धोरणांचे ओबामा वाहक जरूर होते; परंतु वर्चस्ववादापेक्षा त्यांनी समन्वयावर भर दिला. दीर्घकाळ रेंगाळत असलेले प्रश्न सोडविण्यावर भर दिला आणि मुख्य म्हणजे व्यापक जनहिताची भाषा ते करीत राहिले. धर्म, वंश, वर्ण, भाषा यांच्या भिंती उभारून स्वतःला आणि आपल्या भोवतालच्या सर्वांना संकुचित करून घेणाऱ्यांची संख्या वाढत असताना ओबामा वेगळे भासत गेले, ते यामुळेही!
अध्यक्ष म्हणून ओबामांनी अमेरिकेसाठी काय केले याची यादी खुद्द त्यांनीच शिकागोतील भाषणात सादर केली. बोलल्याप्रमाणे केल्याचे त्यांनी सांगण्यात राजकारण अर्थातच आहे. त्यामुळे त्यांनी दावे केले असे म्हणता येईल. मात्र, त्यांच्या सुरात अमेरिकी माध्यमेही सूर मिसळत आहेत. ओबामांनी अमेरिकेला नव्याने उभे केल्याचे मतही मांडत आहेत. जागतिकीकरणाच्या प्रवाहात कल्याणकारी राज्याची संकल्पना जवळजवळ हद्दपार केली जात आहे. सारे काही सरकारने करावे ही अपेक्षा करणे रास्त नसल्याची भाषा आपल्याकडे सुरू झाली, त्यालाही आता दीड-दोन दशके लोटली आहेत. भांडवली अर्थव्यवस्थेद्वारे प्रगती साधताना गरिबांचा, उपेक्षितांचा, वंचितांचा विचार करावाच लागतो. ओबामांनी तसा तो केला आणि आरोग्य, शिक्षण यांसाठी योजना राबविल्या. गरिबांना आरोग्यविमा देण्याबाबतच्या त्यांच्या ओबामाकेअरवर टीका झाली असली, तरी ती उपयुक्तच ठरली. समलैंगिकांना न्याय मिळवून देण्यापासून सौर ऊर्जेचा वापर वाढविण्यापर्यंत व्यापक योजना ओबामांनी राबविल्या. या पलीकडे जात एक सुशील, कुटंबवत्सल अध्यक्ष अशी प्रतिमाही त्यांनी जोपासली.
अमेरिकेवरील ९/११च्या हल्ल्याचा सूत्रधार ओसामा बिन लादेन याला पाकिस्तानातून शोधून मारले गेले ते ओबामांच्या कार्यकालातच. अफगाणिस्तानातून अमेरिकेने फौजा मागे घेतल्या, त्याही याच काळात. इराणला अण्वस्त्रांपासून रोखण्यातही ओबामा यशस्वी ठरले. जाता जाता इस्रायलला फटकारण्याचे धाडसही त्यांनी दाखविले. तरीही, पश्चिम आशियातील रक्तरंजित संघर्ष संपविण्यात, रशियाबरोबरील संबंध अधिक सुरळीत करण्यात ओबामांना म्हणावे तितके यश आले नाही.
भारताबरोबरील संबंध मात्र अधिक मधुर झाले. दोन वेळा त्यांनी भारताचा दौरा केला. डॉ. मनमोहनसिंग आणि नरेंद्र मोदी या दोन्ही पंतप्रधानांबरोबर त्यांचे सूर जुळाले. एक शक्ती म्हणून जगात भारताचा उदय झाल्याचे ओबामांनी जाहीर केले. त्यामध्ये अमेरिकेचे हितसंबंध असले, तरी भारतीयांच्या क्षमतेबाबतचा विश्वासही आहे. भारतीय तरुणांच्या प्रज्ञेबद्दल ते भरभरून बोलत आणि अमेरिकेतील तरुणांसमोर त्याची उदाहरणेही देत.
अध्यक्ष ओबामांच्या कारकिर्दीचे मूल्यमापन राजकीय समीक्षक करतीलच, अध्यक्ष म्हणून ते किती थोर होते हे काळ ठरवेलच; परंतु जनकल्याणाची, मानवतावादाची, वंशभेदाच्या विरोधात ठाम राहण्याची आणि वंचितांसाठी मनपरिवर्तनाची भाषा करीत ओबामांनी केवळ अमेरिकेतीलच नव्हे, जगभरातील अनेकांची मने जिंकली, हे खरे. समाजातील विविधतेला एका चौकटीत बंदिस्त करता येत नसल्याचे सांगत संकुचितवाद्यांना आणि विभाजनवाद्यांना उदार होण्याचा सल्ला देणारे ओबामा लोकांशी आणि जागतिकतेशी नाते जोडणारे आहेत. जाता जाताही त्यांनी आपल्या अध्यक्षपदाचे श्रेय लोकांनाच दिले. ‘तुम्ही मला चांगला अध्यक्ष बनविला आणि चांगला माणूसही,’ असे सांगत ओबामांनी शिकागो येथील भाषणात लोकशाही आणि वंशवाद याबाबत केलेले चिंतन कोणत्याही तत्त्वज्ञानापेक्षा कमी नाही.
ओबामांच्या अध्यक्षपदाची ऐतिहासिकता ही अमेरिकेचा पहिला कृष्णवर्णीय अध्यक्ष म्हणून नसणार, ती या सर्व गोष्टींमुळे!