वर्षा गजेंद्रगडकर
लेनीचं जग चौकटीत मावणारं नव्हतं. तिची बांधिलकी फक्त आणि फक्त कलाविष्कारांशी होती. त्यांनीच तिचा जीवनपट रंगीत आणि भव्य बनवला.
नवनवोन्मेषशालिनी’ हे विशेषण जसं पृथ्वीला शोभून दिसणारं आहे, तसं ते तिच्याशी नातं सांगणाऱ्या काही मोजक्या स्त्रियांनाही साजेसं आहे. लेनी रिफेन्श्टालचं चरित्र वाचताना याची पुनःपुन्हा आणि फार तीव्रतेनं जाणीव होत राहते. सगळ्या लौकिक मर्यादा झुगारून आपल्या सर्जनशीलतेला वयाच्या शंभरीपर्यंत रसरशीत ठेवणाऱ्या लेनीचं आयुष्य अतिशय वेधक रंगांनी भरलेलं आहे. नृत्य, अभिनय, गिर्यारोहण, छायाचित्रण, दिग्दर्शन, लघुपट निर्मिती, स्कूबा डायव्हिंग अशा अनेक क्षेत्रात लेनीनं यशाची शिखरं गाठली. संपूर्ण शतकावर आपल्या निर्मितीच्या अमीट मुद्रा उमटवत राहिली. दोन्ही महायुद्धांची साक्षीदार असलेली लेनी युद्धाशी आणि हिटलरशीही जोडलेली राहिली. तिच्या बहुपेडी आयुष्यातला हाही अतूट म्हणावा, इतका भक्कम धागा होता.
लेनीचा जन्म बर्लिनमधला, १९०२ सालचा. घरात संपन्नता होती. आपल्या व्यवसायाची धुरा लेनीनं सांभाळावी, अशी तिच्या वडिलांची इच्छा होती. कविता, चित्रकला, नृत्य हे तिचे आवडीचे विषय होते. पण अशा ‘फालतू’ गोष्टी तिने करू नयेत, यासाठी वडील लेनीला सतत धाकात ठेवायचे. याचा परिणाम मात्र उलटा झाला. मोठी होत गेली, तशी लेनी स्वयंपूर्ण आणि बंडखोर बनली.
आठव्या वर्षी तिनं वडिलांना न सांगता नृत्य शिकायला सुरुवात केली. लेनीनं पारंपरिक बॅलेचं प्रशिक्षण त्या वेळच्या नामांकित नृत्यांगनांकडून घेतलं आणि आधुनिक नृत्यशैलीही आत्मसात केली. वयाच्या विशीतच व्यावसायिक नर्तकी म्हणून लेनीचं नाव झालं. इझाडोरा डंकन, मेरी विगमन यांच्याप्रमाणेच पारंपरिक आणि आधुनिक नृत्यशैलीचा समन्वय साधून सादरीकरणात नावीन्य आणि प्रयोगशीलता राखण्याचा लेनीचा प्रयत्न असायचा.
नृत्याचे अखंड दौरे करताना तिच्या पायाला झालेली शेवटची दुखापत इतकी गंभीर होती की शस्त्रक्रिया अटळ होती. आपण पुन्हा नृत्य करू शकू की नाही या विचारानं उदास झालेल्या लेनीनं एक दिवस ‘माउंटन ऑफ डेस्टिनी’ या जर्मन चित्रपटाचं पोस्टर पाहिलं आणि पर्वताच्या त्या दर्शनानं ती प्रचंड भारावून गेली. तिनं ‘माउंटन फिल्मस्’साठी प्रसिद्ध असलेल्या दिग्दर्शक अर्नोल्ड फ्रँकला भेटून त्याच्या चित्रपटात काम करण्याची इच्छा व्यक्त केली.
लेनीच्या जबरदस्त इच्छाशक्तीचा आणि मनातल्या विशुद्ध कलाप्रेमाचा परिणाम म्हणून की काय, ती हॉस्पिटलमध्ये असतानाच फ्रँक एक पटकथा घेऊन लेनीला भेटायला आला आणि लेनीचा अभिनयक्षेत्रात प्रवेश झाला. ‘द होली माउंटन’ हा लेनीचा पहिला चित्रपट. लेनीनं त्यासाठी गिर्यारोहणाचे रीतसर धडे घेतले आणि नायकाच्या बरोबरीनं सगळी साहसदृश्यं स्वतः साकारली. फ्रँकसोबत तिनं अनेक चित्रपटात काम केलं आणि ते करत असताना चित्रपट निर्मिती आणि दिग्दर्शनाची कलाही तिनं फ्रँककडून शिकून घेतली.
वयाच्या तिसाव्या वर्षी लेनीनं दिग्दर्शित केलेला ‘द ब्लू लाइट’ हा चित्रपट बर्लिनमध्ये प्रदर्शित झाला. या चित्रपटाची कथा तिनं स्वतःच लिहिली होती आणि मुख्य भूमिकेत तीच होती. फ्रँकच्या छायेतून बाहेर येऊन वेगळा चित्रपट बनविण्याचा लेनीचा हा प्रयत्न यशस्वी झाला असं म्हणावं लागेल, कारण व्हेनिस चित्रपट महोत्सवात या सिनेमाला रौप्यपदक मिळालं. लेनीनं बनवलेला दुसरा चित्रपट म्हणजे ‘टीफलांड’. पण हा चित्रपट १९५४मध्ये आला. मधली बावीस वर्षं लेनी माहितीपटांच्या दिग्दर्शनात गुंतली होती- तेही हिटलरच्या नाझी पक्षाचे माहितीपट!
१९३२मध्ये लेनी नाझी पक्षाच्या सभेला गेली होती. अध्यक्षपदाची उमेदवारी जाहीर केल्यानंतरची हिटलरची ती पहिलीच सभा होती. पहिल्या महायुद्धानं जर्मनीवर लादलेला व्हर्सायचा अवमानकारक तह झुगारून देण्याचा हिटलरनं या सभेत व्यक्त केलेला निर्धार आणि बेकारी आणि आर्थिक मंदी कमी करून जर्मनीत ‘अच्छे दिन’ आणण्याचं त्यानं दिलेलं आश्वासन ऐकताना लेनी विलक्षण थरारून गेली. तिनं मग हिटलरचं आत्मचरित्र ‘माईन काम्फ’ वाचून काढलं आणि सरळ पत्र लिहून त्याच्या भेटीची वेळ मागून घेतली. चित्रपटरसिक असलेल्या हिटलरनं तिची ही विनंती मान्य केली. या भेटीपासून लेनीचं नाव हिटलर आणि नाझीपक्षाशी जोडलं गेलं, ते कायमचं. याचे भलेबुरे अनेक परिणाम लेनीला पुढे भोगायला लागले. नाझींची प्रचारक म्हणून अटक, स्थानबद्धता आणि अनेक चौकश्यांच्या फेऱ्यांत ती अडकली. ज्यू-द्वेष्टी म्हणून तिच्यावर टीका झाली, शिवाय दुसऱ्या महायुद्धात तिचं घर पूर्ण उध्वस्त झालं. पण लेनीची जबरदस्त आंतरिक उर्मी, ऊर्जा आणि कार्यमग्नता यामुळे तिनं या सगळ्या नकारात्मकतेवर मात केली.
‘व्हिक्टरी ऑफ फेथ’, ‘ट्रायम्फ ऑफ द विल’, ‘डे ऑफ फ्रीडम- अवर आर्म्ड फोर्सेस्’ आणि ‘ऑलिम्पिया’ हे लेनीनं नाझी पक्षासाठी दिग्दर्शित केलेले माहितीपट जगभर गाजले. ‘ट्रायम्फ ऑफ द विल’ आणि ‘ऑलिम्पिया’ हे माहितीपट तर दिग्दर्शनाचे मापदंड म्हणून आजही ओळखले जातात. हिटलरची आत्महत्या आणि दुसरं विनाशकारी महायुद्ध यातून लेनी पुन्हा उभी राहिली ती ‘टीफलांड’ या चित्रपटासाठी. हा चित्रपट सुंदर असला तरी वादग्रस्त ठरला. नाझींच्या दिग्दर्शिकेचा चित्रपट म्हणून कान महोत्सवातही तो नाकारला गेला. पण लेनीनं न खचता पुढच्या चित्रपटांचं काम सुरु केलं. तिचे काही प्रकल्प अपूर्ण राहिले पण तिनं स्वतःही ज्यांची कल्पना केली नव्हती, अशा गोष्टी तिच्या हातून पूर्ण झाल्या.
वयाच्या साठीत असताना एका चित्रिकरणासाठी लेनी आफ्रिकेत गेली आणि आधुनिकीकरणाचा स्पर्श न झालेल्या सुदानमधल्या नुबा जमातीनं तिला आकर्षित केलं. त्यांची भरपूर छायाचित्रं तिनं काढली आणि ‘द लास्ट ऑफ नुबाट आणि ‘द पीपल ऑफ काऊ’ या पुस्तकांद्वारा प्रसिद्ध केली. या दोन्ही पुस्तकांमुळे लेनीला छायाचित्रकार म्हणून आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्यता मिळाली. बहात्तराव्या वर्षी लेनी सहलीसाठी तांबड्या समुद्रात गेली होती. पर्यटक म्हणून डायव्हिंग करताना तिला पाण्याखालच्या जगानं मोहून टाकलं आणि तिनं स्कूबा डायव्हिंगचं प्रशिक्षण घेऊन सामुद्री तळाचं चित्रिकरण केलं. या छायाचित्रांची ‘कोरल गार्डन’ आणि ‘वंडर अंडर वॉटर’ ही पुस्तकं तर जगभर गाजलीच, पण अद्भुत वाटावी अशी गोष्ट म्हणजे आपल्या शंभराव्या वाढदिवशी तिनं सागरी सृष्टीवरचा ‘अंडरवॉटर इम्प्रेशन्स’ हा पंचेचाळीस मिनिटांचा लघुपट प्रदर्शित केला.
या अखेरच्या काळात लेनीविषयीचे दूषित पूर्वग्रह बाजूला पडले आणि तिला पुन्हा अमाप लोकमान्यता मिळाली. एकशेएकाव्या वर्षी तिचं निधन झालं. पुरुषी वर्चस्व असलेल्या अनेक क्षेत्रात लेनीनं मिळवलेलं यश पाहून अमेरिकेतल्या काही स्त्रीवादी संघटनांनी तिच्यावर स्त्रीमुक्तीचं लेबल चिकटवायचा प्रयत्न केला, पण लेनीचं जग असं चौकटीत मावणारं नव्हतं. तिची बांधिलकी फक्त आणि फक्त कलाविष्कारांशी होती. त्यांनीच तिचा जीवनपट रंगीत आणि भव्य बनवला.
लेनीचं जग चौकटीत मावणारं नव्हतं. तिची बांधिलकी फक्त आणि फक्त कलाविष्कारांशी होती. त्यांनीच तिचा जीवनपट रंगीत आणि भव्य बनवला.
नवनवोन्मेषशालिनी’ हे विशेषण जसं पृथ्वीला शोभून दिसणारं आहे, तसं ते तिच्याशी नातं सांगणाऱ्या काही मोजक्या स्त्रियांनाही साजेसं आहे. लेनी रिफेन्श्टालचं चरित्र वाचताना याची पुनःपुन्हा आणि फार तीव्रतेनं जाणीव होत राहते. सगळ्या लौकिक मर्यादा झुगारून आपल्या सर्जनशीलतेला वयाच्या शंभरीपर्यंत रसरशीत ठेवणाऱ्या लेनीचं आयुष्य अतिशय वेधक रंगांनी भरलेलं आहे. नृत्य, अभिनय, गिर्यारोहण, छायाचित्रण, दिग्दर्शन, लघुपट निर्मिती, स्कूबा डायव्हिंग अशा अनेक क्षेत्रात लेनीनं यशाची शिखरं गाठली. संपूर्ण शतकावर आपल्या निर्मितीच्या अमीट मुद्रा उमटवत राहिली. दोन्ही महायुद्धांची साक्षीदार असलेली लेनी युद्धाशी आणि हिटलरशीही जोडलेली राहिली. तिच्या बहुपेडी आयुष्यातला हाही अतूट म्हणावा, इतका भक्कम धागा होता.
लेनीचा जन्म बर्लिनमधला, १९०२ सालचा. घरात संपन्नता होती. आपल्या व्यवसायाची धुरा लेनीनं सांभाळावी, अशी तिच्या वडिलांची इच्छा होती. कविता, चित्रकला, नृत्य हे तिचे आवडीचे विषय होते. पण अशा ‘फालतू’ गोष्टी तिने करू नयेत, यासाठी वडील लेनीला सतत धाकात ठेवायचे. याचा परिणाम मात्र उलटा झाला. मोठी होत गेली, तशी लेनी स्वयंपूर्ण आणि बंडखोर बनली.
आठव्या वर्षी तिनं वडिलांना न सांगता नृत्य शिकायला सुरुवात केली. लेनीनं पारंपरिक बॅलेचं प्रशिक्षण त्या वेळच्या नामांकित नृत्यांगनांकडून घेतलं आणि आधुनिक नृत्यशैलीही आत्मसात केली. वयाच्या विशीतच व्यावसायिक नर्तकी म्हणून लेनीचं नाव झालं. इझाडोरा डंकन, मेरी विगमन यांच्याप्रमाणेच पारंपरिक आणि आधुनिक नृत्यशैलीचा समन्वय साधून सादरीकरणात नावीन्य आणि प्रयोगशीलता राखण्याचा लेनीचा प्रयत्न असायचा.
नृत्याचे अखंड दौरे करताना तिच्या पायाला झालेली शेवटची दुखापत इतकी गंभीर होती की शस्त्रक्रिया अटळ होती. आपण पुन्हा नृत्य करू शकू की नाही या विचारानं उदास झालेल्या लेनीनं एक दिवस ‘माउंटन ऑफ डेस्टिनी’ या जर्मन चित्रपटाचं पोस्टर पाहिलं आणि पर्वताच्या त्या दर्शनानं ती प्रचंड भारावून गेली. तिनं ‘माउंटन फिल्मस्’साठी प्रसिद्ध असलेल्या दिग्दर्शक अर्नोल्ड फ्रँकला भेटून त्याच्या चित्रपटात काम करण्याची इच्छा व्यक्त केली.
लेनीच्या जबरदस्त इच्छाशक्तीचा आणि मनातल्या विशुद्ध कलाप्रेमाचा परिणाम म्हणून की काय, ती हॉस्पिटलमध्ये असतानाच फ्रँक एक पटकथा घेऊन लेनीला भेटायला आला आणि लेनीचा अभिनयक्षेत्रात प्रवेश झाला. ‘द होली माउंटन’ हा लेनीचा पहिला चित्रपट. लेनीनं त्यासाठी गिर्यारोहणाचे रीतसर धडे घेतले आणि नायकाच्या बरोबरीनं सगळी साहसदृश्यं स्वतः साकारली. फ्रँकसोबत तिनं अनेक चित्रपटात काम केलं आणि ते करत असताना चित्रपट निर्मिती आणि दिग्दर्शनाची कलाही तिनं फ्रँककडून शिकून घेतली.
वयाच्या तिसाव्या वर्षी लेनीनं दिग्दर्शित केलेला ‘द ब्लू लाइट’ हा चित्रपट बर्लिनमध्ये प्रदर्शित झाला. या चित्रपटाची कथा तिनं स्वतःच लिहिली होती आणि मुख्य भूमिकेत तीच होती. फ्रँकच्या छायेतून बाहेर येऊन वेगळा चित्रपट बनविण्याचा लेनीचा हा प्रयत्न यशस्वी झाला असं म्हणावं लागेल, कारण व्हेनिस चित्रपट महोत्सवात या सिनेमाला रौप्यपदक मिळालं. लेनीनं बनवलेला दुसरा चित्रपट म्हणजे ‘टीफलांड’. पण हा चित्रपट १९५४मध्ये आला. मधली बावीस वर्षं लेनी माहितीपटांच्या दिग्दर्शनात गुंतली होती- तेही हिटलरच्या नाझी पक्षाचे माहितीपट!
१९३२मध्ये लेनी नाझी पक्षाच्या सभेला गेली होती. अध्यक्षपदाची उमेदवारी जाहीर केल्यानंतरची हिटलरची ती पहिलीच सभा होती. पहिल्या महायुद्धानं जर्मनीवर लादलेला व्हर्सायचा अवमानकारक तह झुगारून देण्याचा हिटलरनं या सभेत व्यक्त केलेला निर्धार आणि बेकारी आणि आर्थिक मंदी कमी करून जर्मनीत ‘अच्छे दिन’ आणण्याचं त्यानं दिलेलं आश्वासन ऐकताना लेनी विलक्षण थरारून गेली. तिनं मग हिटलरचं आत्मचरित्र ‘माईन काम्फ’ वाचून काढलं आणि सरळ पत्र लिहून त्याच्या भेटीची वेळ मागून घेतली. चित्रपटरसिक असलेल्या हिटलरनं तिची ही विनंती मान्य केली. या भेटीपासून लेनीचं नाव हिटलर आणि नाझीपक्षाशी जोडलं गेलं, ते कायमचं. याचे भलेबुरे अनेक परिणाम लेनीला पुढे भोगायला लागले. नाझींची प्रचारक म्हणून अटक, स्थानबद्धता आणि अनेक चौकश्यांच्या फेऱ्यांत ती अडकली. ज्यू-द्वेष्टी म्हणून तिच्यावर टीका झाली, शिवाय दुसऱ्या महायुद्धात तिचं घर पूर्ण उध्वस्त झालं. पण लेनीची जबरदस्त आंतरिक उर्मी, ऊर्जा आणि कार्यमग्नता यामुळे तिनं या सगळ्या नकारात्मकतेवर मात केली.
‘व्हिक्टरी ऑफ फेथ’, ‘ट्रायम्फ ऑफ द विल’, ‘डे ऑफ फ्रीडम- अवर आर्म्ड फोर्सेस्’ आणि ‘ऑलिम्पिया’ हे लेनीनं नाझी पक्षासाठी दिग्दर्शित केलेले माहितीपट जगभर गाजले. ‘ट्रायम्फ ऑफ द विल’ आणि ‘ऑलिम्पिया’ हे माहितीपट तर दिग्दर्शनाचे मापदंड म्हणून आजही ओळखले जातात. हिटलरची आत्महत्या आणि दुसरं विनाशकारी महायुद्ध यातून लेनी पुन्हा उभी राहिली ती ‘टीफलांड’ या चित्रपटासाठी. हा चित्रपट सुंदर असला तरी वादग्रस्त ठरला. नाझींच्या दिग्दर्शिकेचा चित्रपट म्हणून कान महोत्सवातही तो नाकारला गेला. पण लेनीनं न खचता पुढच्या चित्रपटांचं काम सुरु केलं. तिचे काही प्रकल्प अपूर्ण राहिले पण तिनं स्वतःही ज्यांची कल्पना केली नव्हती, अशा गोष्टी तिच्या हातून पूर्ण झाल्या.
वयाच्या साठीत असताना एका चित्रिकरणासाठी लेनी आफ्रिकेत गेली आणि आधुनिकीकरणाचा स्पर्श न झालेल्या सुदानमधल्या नुबा जमातीनं तिला आकर्षित केलं. त्यांची भरपूर छायाचित्रं तिनं काढली आणि ‘द लास्ट ऑफ नुबाट आणि ‘द पीपल ऑफ काऊ’ या पुस्तकांद्वारा प्रसिद्ध केली. या दोन्ही पुस्तकांमुळे लेनीला छायाचित्रकार म्हणून आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्यता मिळाली. बहात्तराव्या वर्षी लेनी सहलीसाठी तांबड्या समुद्रात गेली होती. पर्यटक म्हणून डायव्हिंग करताना तिला पाण्याखालच्या जगानं मोहून टाकलं आणि तिनं स्कूबा डायव्हिंगचं प्रशिक्षण घेऊन सामुद्री तळाचं चित्रिकरण केलं. या छायाचित्रांची ‘कोरल गार्डन’ आणि ‘वंडर अंडर वॉटर’ ही पुस्तकं तर जगभर गाजलीच, पण अद्भुत वाटावी अशी गोष्ट म्हणजे आपल्या शंभराव्या वाढदिवशी तिनं सागरी सृष्टीवरचा ‘अंडरवॉटर इम्प्रेशन्स’ हा पंचेचाळीस मिनिटांचा लघुपट प्रदर्शित केला.
या अखेरच्या काळात लेनीविषयीचे दूषित पूर्वग्रह बाजूला पडले आणि तिला पुन्हा अमाप लोकमान्यता मिळाली. एकशेएकाव्या वर्षी तिचं निधन झालं. पुरुषी वर्चस्व असलेल्या अनेक क्षेत्रात लेनीनं मिळवलेलं यश पाहून अमेरिकेतल्या काही स्त्रीवादी संघटनांनी तिच्यावर स्त्रीमुक्तीचं लेबल चिकटवायचा प्रयत्न केला, पण लेनीचं जग असं चौकटीत मावणारं नव्हतं. तिची बांधिलकी फक्त आणि फक्त कलाविष्कारांशी होती. त्यांनीच तिचा जीवनपट रंगीत आणि भव्य बनवला.