अवकाशातील ‘सरस्वती’

पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांपासून पर्यावरणतज्ज्ञांपर्यंत अनेक मंडळी एका ‘सरस्वती’चा शोध घेत असतानाच दुसऱ्या एका ‘सरस्वती’चा शोध देशातील खगोलशास्त्रज्ञांनी लावला आहे. पहिली सरस्वती म्हणजे दंतकथा बनून गेलेली सरस्वती नदी! आता लुप्त असलेली; परंतु अतिप्राचीन काळी वाहती असलेली ही नदी कोठून आणि कशी प्रवाहित होती याबाबतचे संशोधन निबंध अधुनमधून प्रसिद्ध होत असतात. दुसरी सरस्वती म्हणजे दीर्घिका (गॅलेक्झी). आपण आपल्या सूर्यमालेसारख्या असंख्य सूर्यमाला एका दीर्घिकेत असतात आणि अशा असंख्य दीर्घिका विश्वात आहेत. आपल्या मिल्की वे या आकाशगंगेपासून सुमारे चार अब्ज प्रकाशवर्षे दूर असणाऱ्या सघन दीर्घिकांच्या महासमूहाचा (सुपरक्लस्टर) शोध पुण्यातील आयुका, आयसर या संस्थांतील; तसेच जमशेदपूरमधील एनआयटीतील आणि केरळमधील न्यूमन कॉलेजमधील संशोधकांनी लावला आहे.

प्राचीन काळातील सरस्वती नदी ज्याप्रमाणे अनेक प्रवाहांना सामावून मोठी होत गेली तद्वतच अनेक दीर्घिकांच्या समूहांना सामावून घेत महासमूह बनलेल्या संरचनेला या शास्त्रज्ञांनी सरस्वती हे नाव दिले आहे. या महासमूहात हजारो दीर्घिकांचा सहभाग असणारे ४३ समूह असून, त्यांचे एकत्रित वस्तुमान दोन कोटी अब्ज सूर्यांइतके असावे, असा अंदाज आहे. दीर्घिकांच्या या महासमूहाची व्याप्ती ६० कोटी प्रकाशवर्षे इतकी आहे. विश्वाची निर्मिती झाल्यानंतर दहा अब्ज वर्षांनी सरस्वती समूहाची असणारी अवस्था सध्या आपल्याला दिसत असल्याचे शास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे. पूर्वी अज्ञात असलेल्या महासमूहाचा भारतीय संशोधकांनी घेतलेला वेध प्रशंसनीय अाहे. एका सिद्धान्तानुसार महास्फोटातून (बिगबँग) विश्वाची निर्मिती झाल्याचे मानले जाते. त्यानुसार अतिसूक्ष्म बिंदुवत विश्वाचा मोठा स्फोट होऊन ते प्रसरण पावतच राहिले. या महास्फोटानंतर कृष्णपदार्थाच्या (डार्क मॅटर) साह्याने प्रथम लहान दीर्घिकांची निर्मिती झाली, त्या दीर्घिका एकत्र येऊन समूह तयार झाले आणि असे समूह एकत्र येऊन महासमूह तयार झाल्याचे मानले जाते. मात्र, सरस्वती महासमूहाची व्याप्ती आणि घनता अनुमानित महासमूहांपेक्षा कितीतरी प्रचंड आहे. प्रचलित सिद्धान्तांमध्ये इतक्या अतिप्रचंड महासमूहांचे अस्तित्व अपेक्षित नव्हते. त्यामुळे, विश्वाची सध्याची अवस्था कृष्णऊर्जेमुळे आली आहे का, असा प्रश्न या शोधामुळे उपस्थित झाला आहे. त्याचे उत्तर विश्वाचे कोडे सोडविण्यासाठी नक्कीच उपयोगी ठरेल.