लढवय्या पत्रकार

आता विस्मरणात चाललेल्या आणीबाणीत 'वाकायला सांगितलेली मंडळी जेव्हा स्वत:हून रांगू लागली होती' त्या काळात ज्यांनी आपले सत्त्व टिकवले अशा मोजक्या लेखक-पत्रकारांमध्ये कुलदीप नय्यर यांचा समावेश करावा लागेल. नय्यर हे फाळणीनंतर सियालकोटहून भारतात आले आणि नंतर अनेक दशके निर्भीड, रोखठोक पण अभ्यासपूर्ण पत्रकारितेने साऱ्या देशभर त्यांनी आपले नाव पोहोचवले. राजधानीत पत्रकारिता करताना नय्यर हे अनेक ऐतिहासिक प्रसंगांचे साक्षीदार झाले. दुसरे पंतप्रधान लालबहादूर शास्त्री यांचा ताश्कंदमध्ये झालेला आकस्मिक मृत्यू हा त्यातलाच एक. नय्यर त्यावेळी पंतप्रधानांचे प्रसिद्धी सचिव बनून वेगळ्या प्रकारची पत्रकारिता करीत होते. शास्त्रीजींच्या मृतदेहाची उत्तरीय तपासणी का झाली नाही, असा प्रश्न विचारून काही काळापूर्वी त्यांनी खळबळ उडवून दिली होती. शास्त्रीजी अपरात्री उन्मळून पडले तेव्हा त्यांच्या खोलीत नय्यर प्रथम गेले होते. त्यामुळे ही आकस्मिक दुर्घटना त्यांच्या मनात शेवटपर्यंत खोलवर रुतून बसली होती. म्हणूनच सगळ्या गुप्त फायली जाहीर करा, ही मागणी ते करत राहिले. विरोधकांच्या राजवटीत ब्रिटनमध्ये राजदूत झालेले आणि पुढे राज्यसभेवरही नियुक्त झालेले नय्यर यांच्या आवडीचा विषय म्हणजे भारत-पाकिस्तान मैत्री. पाकशी केवळ सरकारी नव्हे तर नागरिकांच्या पातळीवर संवाद हवा, असे त्यांना वाटे. यासाठी त्यांनी आयुष्यभर हरप्रकारे प्रयत्न केले. आणीबाणीत दमनसत्रापुढे हार न मानता स्पष्टपणे भूमिका मांडण्यात नय्यर अग्रभागी होते. 'बिटविन द लाइन्स' हे त्यांचे सदर अनेक वृत्तपत्रांमध्ये एकाचवेळी प्रकाशित होई. नय्यर यांची लेखणी कधी थांबली नाही. 'बियाँड द लाइन्स' या त्यांच्या आत्मचरित्राने इतिहासातील अनेक अंधारे कोपरेही उजळून निघाले होते. पत्रकारितेतील या भीष्माचार्यांनी आता आपल्या लढाऊ लेखणीला विराम दिला आहे.