मराठी भाषा जशी महाराष्ट्राच्या विविध भागांत स्वतःची एक वेगळी बोली घेऊन नवे रूप घेते, तशीच ती राज्याच्या बाहेर जाऊनही घेते. त्या त्या प्रदेशातील किंवा शहरातील हिंदी भाषेशी घरोबा करून ती वाहत्या गंगेसारखी भाषेचा नवा प्रवाह,पोत निर्माण करते. त्यामुळेच इंदुरात स्थायिक झालेल्यांची मराठी वेगळी आणि ग्लाल्हेरमधील मराठी वेगळी. या वेगळेपणाची खुमारी अनुभवताना लक्षात येतं की माणसाची संवादाची भूक त्या त्या भूभाभागाशी कशी लगडलेली असते. ग्लाल्हेरच्या मराठीशी झालेली ओळख हा याच अनुभवाचा एक भाग.
माझी आतेबहीण पंचवीस वर्षांपूर्वी ग्वाल्हेरला दिली होती. मेव्हणे शिक्षक होते, आणि ग्वाल्हेरच्या राजदरबाराशी लांबून संबंध असला, तरी राजघराण्याशी इमान राखून होते. ते ग्वाल्हेरला ‘आमचं गवालियर’ म्हणायचे. यातील ‘ग’ आणि ‘व’ यातील अंतर जाणवेल इतकं विलग करायचे. बहीणही सुरुवातीला ‘ग्वाल्हेर’ म्हणायची, पण लवकरच केव्हातरी तिच्याही तोंडातून ‘गवालियर’ येऊ लागलं. सुरुवातीला जाणवलं नाही फारसं, पण वयानुसार जसजशी मराठी भाषेशी माझी जवळीक वाढू लागली तसं मराठी भाषेला वऱ्हाडी, खानदेशी, बेळगावी, इंदुरी अशा विविध चेहऱ्यांसोबत एक चेहरा ‘ग्वाल्हेरी’ मराठीचाही आहे याची सहजच जाणीव झाली. नंतर केव्हातरी पर्यटनानिमित्त, शिंद्यांच्या अधिपत्याखाली असलेल्या झांशी, शिवपुरी, गुणा वगैरे भागांत फिरलो, आणि तेथील मराठी व्याकरणांत बसणारी मराठीसारखी एक आगळीवेगळी भाषा ऐकून थक्कच झालो.
‘त्या मोडीनी मोड्याकडे बघितलं आणि त्याला एकदम कुलकुल्या झाल्या.’ माझा भाचा मला कुठल्याशा रोमँटिक चित्रपटाची ष्टोरी सांगत होता. या वाक्याचा अर्थ लागायला मला थोडा वेळ लागला. मोडी म्हणजे मुलगी, मोडा म्हणजे मुलगा आणि कुलकुल्या म्हणजे गुदगुल्या, असा शब्दागणिक अर्थ काढेपर्यंत ‘मग त्या मोडीनं त्याला एक चमाट दिली’ हे वाक्य समोर आलं. आता मात्र मी गडबडलो. चमाट देणे म्हणजे अलिंगन देणे की मुस्काटात भडकवणे या दोन विरोधाभासी क्रियांच्या प्रश्नांत मी अडकलो आणि भाच्याकडून ‘तुम्हाला नाही समजणार, तुम्ही छोटे आहांत अजून’ असा धादान्त अपमान करून घेतला.
उत्तर प्रदेशला लागून असल्याने ग्वाल्हेरी मराठीत अमराठी शब्द सातत्याने येतात. तसंच, प्रत्येकच कुटुंब पूर्वापार राजघराण्याशी जोडलं गेल्यानं त्यांच्या बोलण्याची विशिष्ट अदबदार पद्धत आहे. येथील माणूस स्वतःला ‘आम्ही’ म्हणतो. ‘मी’ हा मराठी माणसाचा आवडता शब्द मी या भागांत सहसा ऐकला नाही. आपल्याकडे कुणा विशिष्ट व्यक्तीच्या तोंडून ‘आम्ही जंगलात शिकार करायला गेलो असतां’ वगैरे वाक्य ऐकताना त्याचं ‘आम्हीपण’ स्वीकारायला आपली हरकत नसते, पण ग्वाल्हेरला कुणी ‘आमची सायकल आज चौथ्यांदा पंचर झालीय’ असं म्हणतो तेव्हा यातला ‘आम्ही’ स्वीकारायला जड असला तरी त्याच्या आत्मविश्वासाचं कौतुक वाटतं. भाषेबाबत बोलायचं म्हटलं तर कुठल्याच भाषेत सापडणार नाहीत असे शब्द सहज कुणा ग्वाल्हेरकरांच्या तोंडून ऐकायला मिळतात. मराठीवर नितान्त प्रेम असलेल्या माझ्या एका ग्वाल्हेरकर मित्राला एक पत्ता विचारला असतां त्याने समोर हात दाखवून ‘अरे, नुक्कडवर जाऊन कुन्नडवरच्या दुकानीकडून मुरकून जा’ असं ओरडून सांगितलं. ज्ञानोबामाऊली शपथ, या मराठीसदृश वाक्याचा एकही शब्द मला कळला नाही. माझं हिंदी बरं जरी असलं तरी यातील ‘नुक्कड’ शिवाय कुठलाच शब्द मला यापूर्वी गेला नव्हता. त्याच्याशी भाषेचा वाद न घालता मी तडक निघालो तर त्याने पुन्हा ‘बाहेर खूप जोरची बारीश संभावित आहे, छत्ता घेऊन जा’ अशी प्रेमळ सूचना केली आणि मी डोळे फिरवले.
ग्वाल्हेरचा मराठी माणूस कलेची अत्यंत आवड असलेला. त्यात गाणंबिणं म्हटलं की मग विचारायलाच नको. संगीताचं ‘ग्वाल्हेर घराणं’ हृदयात बाळगून त्याची जोपासना करतात ही माणसं. अतिसाधारण गायकालाही ‘तुमचं गाणं खूबच बढिया झालं’ अशी पावती या वर अनुस्वार ठेवून देतात आणि तारीफ करताना हातचं काही राखून न ठेवता मोकळं होतात. इंदूरच्या एक प्रसिद्ध गायिकेला ग्वाल्हेरला एक उत्तम कार्यक्रम देऊन तृप्त मनाने मंचावरून खाली उतरल्याबरोबर एका प्रशंसकाने ‘वा बाई, आज काय भयंकर सुंदर गायलात तुम्ही’ अशी खास ग्वाल्हेरी मराठीत तारीफ करून त्यांच्या तोंडाला फेस आणला होता. शब्दांच्या नकारात्मकतेकडे दुर्लक्ष करून त्यातील भाव पहावा हे मला ग्वाल्हेरला जाऊन कळलं आणि म्हणूनच एका लग्नसोहळ्यात नवरीच्या सौंदर्याचं वर्णन करताना कुणाच्यातरी तोंडून ‘दुल्हन काय भयानक खूबसुरत दिसतेय’ ऐकूनही मी स्वतःला संयत ठेवू शकलो.
एरवी ही माणसं एकूणच खूप प्रेमळ. फार आग्रह करतात. पाहुण्यास काही म्हणजे काही कमी पडू देत नाहीत. मराठी माणसाचा पाहुणचार घ्यावा तो ग्वाल्हेरला येऊन. मी आजतागायत सुमारे वीस-पंचवीस खेपेला ग्वाल्हेरला गेलो, तेथील मराठी लोकांनी अत्यंत प्रेमाने मला घरी बोलावलं, रात्री उशीर झाला तर ‘रुकून जा आजची रात्र, सकाळी चहावहा घेऊन निघा’ असा आग्रह निर्व्याज मनाने केला. नातेवाईकांकडे थांबलो असतां कधीतरी ठरल्यापेक्षा चार-पाच दिवस अधिकही राहावं लागलं, पण मला कुणी ‘तुमचं परतीचं रिझर्वेशन कधीचं आहे?’ असा प्रश्न कधीही विचारला नाही. माणसं क्षितिजाकडे पाहून सरळ रेषेत चालतात. बोलतातही तेवढंच सरळ. ‘घऊन घ्या, खऊन घ्या, जऊन घ्या’ असं शब्दांना मात्राविहीन करीत प्रेमळ आदेश देतात. आपण नमस्कार करून निघावं तर रिक्षापर्यंत सोडायला येतात. गेल्या खेपेस मेव्हण्यानं, ‘चला, आम्ही तिथपावतर सोडून देतो तुमाला.’ म्हटलं आणि आता या भाषेला बऱ्यापैकी निर्ढावल्याने, मी ‘तिथपावतर म्हणजे तेथवर’ असं भाषांतर करून त्यांच्याबरोबर बाहेर पडलो.
मला आश्चर्य वाटतं, बावीस वर्षं इंदूरला राहून अस्सल मराठी बोलणारी बहीण लग्नानंतर दोन-चार वर्षांतच ग्वाल्हेरी मराठीत बोलू लागली. एका कार्यक्रमांत ती इंदूरला आली असतां ‘ते भगोणं कर इकडे’ असं मला म्हणाली आणि मी बावळटासारखं तिच्याकडे बघत राहिलो. ‘बघतो काय उल्लूसारखं? ते बडंवालं भगोणं दे ना?’ तिने हात दाखवला आणि माझ्या डोक्यात लख्ख प्रकाश पडला. बडंवालं भगोणं म्हणजे मोठं तपेलं आणि उल्लूसारखं म्हणजे मूर्खासारखं. हिंदीतल्या ‘भगौना’ शब्दाला मराठी व्याकरणांत शिजवून ही भाषिक डीश तयार केली गेली होती. तिची सासू तर म्हणे छत्तीस कुळी ग्वाल्हेरी होती, आणि सासरे शिंद्यांच्या दरबारी होते. एकदा मी त्यांचे घरी गेलो असतां सासूबाई तिच्यावर ‘जरा कवाड लगऊन घे, नाहीतर रसोईत कुतिया भरून जाईल,’ असं ओरडल्या आणि मी तास न् तास या वाक्याचा अर्थ लावत राहिलो. बहिणीशी चर्चा केल्यावर, ‘स्वैंपाकघराची दारं नीट लावून घे, नाहीतर घरांत कुत्री शिरेल’ असा या वाक्याचा अर्थ शब्दाशब्दानं तिने समजावून दिला आणि बोली भाषा, मग ती कुठल्याही क्षेत्राची असो, नीट उमजून घेण्यासाठी त्या क्षेत्राच्या संस्कृतीशी आपली ओळख असायला हवी, हा नवीन शोध मला त्या दिवशी लागला.
मराठी बोली भाषेवर सखोल अभ्यास करणाऱ्यांसाठी ग्वाल्हेरी मराठी एक उत्तम विषय असू शकतो याची जाणीव करून देण्यासाठी हा एवढा प्रपंच.
…..
श्रीकांत तारे
माझी आतेबहीण पंचवीस वर्षांपूर्वी ग्वाल्हेरला दिली होती. मेव्हणे शिक्षक होते, आणि ग्वाल्हेरच्या राजदरबाराशी लांबून संबंध असला, तरी राजघराण्याशी इमान राखून होते. ते ग्वाल्हेरला ‘आमचं गवालियर’ म्हणायचे. यातील ‘ग’ आणि ‘व’ यातील अंतर जाणवेल इतकं विलग करायचे. बहीणही सुरुवातीला ‘ग्वाल्हेर’ म्हणायची, पण लवकरच केव्हातरी तिच्याही तोंडातून ‘गवालियर’ येऊ लागलं. सुरुवातीला जाणवलं नाही फारसं, पण वयानुसार जसजशी मराठी भाषेशी माझी जवळीक वाढू लागली तसं मराठी भाषेला वऱ्हाडी, खानदेशी, बेळगावी, इंदुरी अशा विविध चेहऱ्यांसोबत एक चेहरा ‘ग्वाल्हेरी’ मराठीचाही आहे याची सहजच जाणीव झाली. नंतर केव्हातरी पर्यटनानिमित्त, शिंद्यांच्या अधिपत्याखाली असलेल्या झांशी, शिवपुरी, गुणा वगैरे भागांत फिरलो, आणि तेथील मराठी व्याकरणांत बसणारी मराठीसारखी एक आगळीवेगळी भाषा ऐकून थक्कच झालो.
‘त्या मोडीनी मोड्याकडे बघितलं आणि त्याला एकदम कुलकुल्या झाल्या.’ माझा भाचा मला कुठल्याशा रोमँटिक चित्रपटाची ष्टोरी सांगत होता. या वाक्याचा अर्थ लागायला मला थोडा वेळ लागला. मोडी म्हणजे मुलगी, मोडा म्हणजे मुलगा आणि कुलकुल्या म्हणजे गुदगुल्या, असा शब्दागणिक अर्थ काढेपर्यंत ‘मग त्या मोडीनं त्याला एक चमाट दिली’ हे वाक्य समोर आलं. आता मात्र मी गडबडलो. चमाट देणे म्हणजे अलिंगन देणे की मुस्काटात भडकवणे या दोन विरोधाभासी क्रियांच्या प्रश्नांत मी अडकलो आणि भाच्याकडून ‘तुम्हाला नाही समजणार, तुम्ही छोटे आहांत अजून’ असा धादान्त अपमान करून घेतला.
उत्तर प्रदेशला लागून असल्याने ग्वाल्हेरी मराठीत अमराठी शब्द सातत्याने येतात. तसंच, प्रत्येकच कुटुंब पूर्वापार राजघराण्याशी जोडलं गेल्यानं त्यांच्या बोलण्याची विशिष्ट अदबदार पद्धत आहे. येथील माणूस स्वतःला ‘आम्ही’ म्हणतो. ‘मी’ हा मराठी माणसाचा आवडता शब्द मी या भागांत सहसा ऐकला नाही. आपल्याकडे कुणा विशिष्ट व्यक्तीच्या तोंडून ‘आम्ही जंगलात शिकार करायला गेलो असतां’ वगैरे वाक्य ऐकताना त्याचं ‘आम्हीपण’ स्वीकारायला आपली हरकत नसते, पण ग्वाल्हेरला कुणी ‘आमची सायकल आज चौथ्यांदा पंचर झालीय’ असं म्हणतो तेव्हा यातला ‘आम्ही’ स्वीकारायला जड असला तरी त्याच्या आत्मविश्वासाचं कौतुक वाटतं. भाषेबाबत बोलायचं म्हटलं तर कुठल्याच भाषेत सापडणार नाहीत असे शब्द सहज कुणा ग्वाल्हेरकरांच्या तोंडून ऐकायला मिळतात. मराठीवर नितान्त प्रेम असलेल्या माझ्या एका ग्वाल्हेरकर मित्राला एक पत्ता विचारला असतां त्याने समोर हात दाखवून ‘अरे, नुक्कडवर जाऊन कुन्नडवरच्या दुकानीकडून मुरकून जा’ असं ओरडून सांगितलं. ज्ञानोबामाऊली शपथ, या मराठीसदृश वाक्याचा एकही शब्द मला कळला नाही. माझं हिंदी बरं जरी असलं तरी यातील ‘नुक्कड’ शिवाय कुठलाच शब्द मला यापूर्वी गेला नव्हता. त्याच्याशी भाषेचा वाद न घालता मी तडक निघालो तर त्याने पुन्हा ‘बाहेर खूप जोरची बारीश संभावित आहे, छत्ता घेऊन जा’ अशी प्रेमळ सूचना केली आणि मी डोळे फिरवले.
ग्वाल्हेरचा मराठी माणूस कलेची अत्यंत आवड असलेला. त्यात गाणंबिणं म्हटलं की मग विचारायलाच नको. संगीताचं ‘ग्वाल्हेर घराणं’ हृदयात बाळगून त्याची जोपासना करतात ही माणसं. अतिसाधारण गायकालाही ‘तुमचं गाणं खूबच बढिया झालं’ अशी पावती या वर अनुस्वार ठेवून देतात आणि तारीफ करताना हातचं काही राखून न ठेवता मोकळं होतात. इंदूरच्या एक प्रसिद्ध गायिकेला ग्वाल्हेरला एक उत्तम कार्यक्रम देऊन तृप्त मनाने मंचावरून खाली उतरल्याबरोबर एका प्रशंसकाने ‘वा बाई, आज काय भयंकर सुंदर गायलात तुम्ही’ अशी खास ग्वाल्हेरी मराठीत तारीफ करून त्यांच्या तोंडाला फेस आणला होता. शब्दांच्या नकारात्मकतेकडे दुर्लक्ष करून त्यातील भाव पहावा हे मला ग्वाल्हेरला जाऊन कळलं आणि म्हणूनच एका लग्नसोहळ्यात नवरीच्या सौंदर्याचं वर्णन करताना कुणाच्यातरी तोंडून ‘दुल्हन काय भयानक खूबसुरत दिसतेय’ ऐकूनही मी स्वतःला संयत ठेवू शकलो.
एरवी ही माणसं एकूणच खूप प्रेमळ. फार आग्रह करतात. पाहुण्यास काही म्हणजे काही कमी पडू देत नाहीत. मराठी माणसाचा पाहुणचार घ्यावा तो ग्वाल्हेरला येऊन. मी आजतागायत सुमारे वीस-पंचवीस खेपेला ग्वाल्हेरला गेलो, तेथील मराठी लोकांनी अत्यंत प्रेमाने मला घरी बोलावलं, रात्री उशीर झाला तर ‘रुकून जा आजची रात्र, सकाळी चहावहा घेऊन निघा’ असा आग्रह निर्व्याज मनाने केला. नातेवाईकांकडे थांबलो असतां कधीतरी ठरल्यापेक्षा चार-पाच दिवस अधिकही राहावं लागलं, पण मला कुणी ‘तुमचं परतीचं रिझर्वेशन कधीचं आहे?’ असा प्रश्न कधीही विचारला नाही. माणसं क्षितिजाकडे पाहून सरळ रेषेत चालतात. बोलतातही तेवढंच सरळ. ‘घऊन घ्या, खऊन घ्या, जऊन घ्या’ असं शब्दांना मात्राविहीन करीत प्रेमळ आदेश देतात. आपण नमस्कार करून निघावं तर रिक्षापर्यंत सोडायला येतात. गेल्या खेपेस मेव्हण्यानं, ‘चला, आम्ही तिथपावतर सोडून देतो तुमाला.’ म्हटलं आणि आता या भाषेला बऱ्यापैकी निर्ढावल्याने, मी ‘तिथपावतर म्हणजे तेथवर’ असं भाषांतर करून त्यांच्याबरोबर बाहेर पडलो.
मला आश्चर्य वाटतं, बावीस वर्षं इंदूरला राहून अस्सल मराठी बोलणारी बहीण लग्नानंतर दोन-चार वर्षांतच ग्वाल्हेरी मराठीत बोलू लागली. एका कार्यक्रमांत ती इंदूरला आली असतां ‘ते भगोणं कर इकडे’ असं मला म्हणाली आणि मी बावळटासारखं तिच्याकडे बघत राहिलो. ‘बघतो काय उल्लूसारखं? ते बडंवालं भगोणं दे ना?’ तिने हात दाखवला आणि माझ्या डोक्यात लख्ख प्रकाश पडला. बडंवालं भगोणं म्हणजे मोठं तपेलं आणि उल्लूसारखं म्हणजे मूर्खासारखं. हिंदीतल्या ‘भगौना’ शब्दाला मराठी व्याकरणांत शिजवून ही भाषिक डीश तयार केली गेली होती. तिची सासू तर म्हणे छत्तीस कुळी ग्वाल्हेरी होती, आणि सासरे शिंद्यांच्या दरबारी होते. एकदा मी त्यांचे घरी गेलो असतां सासूबाई तिच्यावर ‘जरा कवाड लगऊन घे, नाहीतर रसोईत कुतिया भरून जाईल,’ असं ओरडल्या आणि मी तास न् तास या वाक्याचा अर्थ लावत राहिलो. बहिणीशी चर्चा केल्यावर, ‘स्वैंपाकघराची दारं नीट लावून घे, नाहीतर घरांत कुत्री शिरेल’ असा या वाक्याचा अर्थ शब्दाशब्दानं तिने समजावून दिला आणि बोली भाषा, मग ती कुठल्याही क्षेत्राची असो, नीट उमजून घेण्यासाठी त्या क्षेत्राच्या संस्कृतीशी आपली ओळख असायला हवी, हा नवीन शोध मला त्या दिवशी लागला.
मराठी बोली भाषेवर सखोल अभ्यास करणाऱ्यांसाठी ग्वाल्हेरी मराठी एक उत्तम विषय असू शकतो याची जाणीव करून देण्यासाठी हा एवढा प्रपंच.
…..
श्रीकांत तारे