डॉ. आनंद जोशी
जेम्स जॉइसच्या ‘अ पोर्ट्रेट ऑफ द आर्टिस्ट अॅज अ यंग मॅन’ या आत्मपर कादंबरीची यंदा शताब्दी आहे. विसाव्या शतकातील पहिल्या शंभर कादंबरीत आजही ही तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. लक्षावधी वाचकांना खिळवून ठेवणारी ही कादंबरी म्हणजे लेखकाने चितारलेली अक्षर सेल्फीच आहे!
गेल्या वर्षी ‘स्प्रिंग’ मध्ये इंग्लंडला गेलो होतो. थंडी भिनली की उबेसाठी पटकन एखाद्या दुकानात घुसायचो. शिरलो एका चॅरिटी शॉपमध्ये. तिथं पुस्तकं शोधता शोधता माझे डोळे लकाकले. जेम्स जॉइसचं ‘अ पोर्ट्रेट ऑफ द आर्टिस्ट अॅज अ यंग मॅन’ हे पुस्तक भेटलं. १९९६ची आवृत्ती. पहिली आवृत्ती डिसेंबर १९१६. म्हणजे लवकरच पुस्तकाला शंभर वर्षं होणार. आणि वाचक अजून वाचतायत. पूर्वी चाळलं होतं पण आता मात्र वाचायचं ठरवलं. ही जेम्स जॉइसची पहिली कादंबरी. विसाव्या शतकातील शंभर उत्तम इंग्लिश कादंबरीतील तिसऱ्या क्रमांकावर बसलेली. त्यावेळची आयर्लंडमधील राजकीय, सामाजिक, परिस्थिती वगैरे वगैरे याचा विचार न करता या पुस्तकाच्या दोन कव्हरमध्ये काय आहे, त्याचा आस्वाद घ्यायचा एवढंच. ही आत्मकथनात्मक कादंबरी. एक ‘स्ट्रीम ऑफ कॉन्शसनेस’ म्हणजे संज्ञाप्रवाही कादंबरी आहे, असं म्हटलं जातं. म्हणजे ‘मनीच्या गोष्टी’ असा माझा आपला समज. पण जेम्सनं इंग्लिश शब्द, अर्थ, वाक्यं अशी काही उलटी-सुलटी फिरवली आहेत, माझ्यासारखा सामान्य वाचक त्यातच मोहून जातो. आणि इतरही बरंच गुंगून जाण्यासारखं.
एकदा काय झालं
मुलांना गोष्ट मराठीत सांगताना सुरवात ‘एकदा काय झालं’, इंग्लिश गोष्टीची सुरवात ‘वन्स अपॉन अ टाइम’. जेम्सच्या या पुस्तकाचा आरंभ ‘वन्स अपॉन अ टाइम अँड व्हेरी गुड टाइम इट वॉज’. ‘अ टाइम’ म्हणजे भूत, वर्तमान, भविष्य या तिघांना कवेत घेणारा ‘काळ’. एकदा काय झालं, मधलं एकदा म्हणजे केव्हाही. अखंड काळ. लेखक जेव्हा लिहितो तेव्हा तो गोष्ट नुसती लिहित नसतो तर तो गोष्ट सांगतो. मौखिकतेचा बाज त्याला लेखनाला द्यायचा असतो. याचा प्रत्यय जेम्स जॉइसच्या कादंबरीत येतो.
‘एक हम्मा रस्त्यानं येत होती ती ‘छानुल्या’ बेबी टुकूला भेटली’ या वाक्यातील ‘nicens’ याचं मी ‘छानुल्या’ असं भाषांतर केलं आहे. ‘nicens’ हा शब्द कोशात नाही. जेम्सनी तो तयार केला. मोठी माणसं छोट्यांशी बोलताना बेबी लँग्वेज म्हणजे मुद्दाम बोबडं बोलतात त्यासाठी. त्यांनी ‘moo-cow’ म्हणजे ‘हम्मा’ हा शब्द गाईसाठी वापरला आहे. आपण लहान मुलांशी बोलताना गायत्री, गोमाता हे शब्द वापरत नाही तर हम्मा म्हणतो. प्रारंभालाच अशी बोली लावून मौखिकतेची झलक त्यानं दाखवून दिली आहे.
बेबी टुकू म्हणजेच ‘स्टिफन डिडॉलस’ या कादंबरीचा नायक. जेम्स कुमारवयात, तरूण वयात कसा होता त्याचं हे शब्दचित्रं. स्टीफन डिडॉलस हा जॉइसचा ‘अल्टर इगो’.
घरापासून चर्चने चालवलेल्या शाळा-कॉलेजपर्यंत आणि खेळाच्या मैदानापासून शहरातील ‘त्या’ स्थळापर्यंत जे आघात होतात त्यातून त्याचं व्यक्तित्व घडतं. अनुभवाचे ठोके म्हणजे छिन्नी-हातोड्यासारखे. त्यातून त्या व्यक्तीची प्रज्ञा, प्रतिभा, जीवनाबद्दलचं तत्त्वज्ञान आकार घेतं. हे तुमच्या-माझ्यासारख्याचंही होतं. पण आपण ते सर्व मूक ठेवतो. जेम्स जॉइस हा प्रवास कलात्म पद्धतीनं मांडतो. म्हणून तो लेखक, आपण वाचक.
हा लेखकांचा लेखक, असं मानलं जातं. माणूसपणाचं ठळक लक्षण म्हणजे भाषा. विचार आणि विकारांच्या प्रदर्शनाचं साधन. जे मनी आहे ते जनी तंतोतंत दाखवण्यासाठी शब्द वाकवावे लागतात. जेम्स जॉइसने अनेक प्रयोग त्याच्या लेखनात केले. उगाच नाही; तर कलेतून विचार मांडण्यासाठी. ‘मी केलेले भाषेचे प्रयोग उलगडण्याच्या कामात साहित्याचे प्राध्यापक एक-दोन शतके ‘बिझी’ राहतील’ अशा आशयाचं विधान जेम्स जॉइसनं केलं आहे. त्याच्या खाणाखुणा या पहिल्याच कादंबरीत दिसतात.
त्याच्या लेखनात नुसते प्रयोग नाहीत तर प्रसंगानुरूप भाषा बदलते. कधी मऊ, कठोर, हलकी-फुलकी. स्टीफन डिडॉलसच्या शाळेत घोकंपट्टी व शिस्तीला महत्त्व. सोडावॉटरच्या बाटलीची काच अशी भिंगं डोळ्याला, बावळा पण अंगी नाना कळा असलेला स्टीफन वर्गमित्रांचा चेष्टेचा विषय. शाळेत येताना कोणाचा तरी धक्का. चष्मा फुटतो. वर्गात वाचन लेखन न करण्याची परवानगी वर्गशिक्षक देतात. अभ्यासाचे पर्यवेक्षक फादर डोलन तपासणीसाठी येतात. हातात चामड्याची छडी; शिसं भरलेली. स्टीफन नुसता बसलेला पाहून
- आळसोबा उभे रहा
सर चष्मा फुटलाय
असा कसा चष्मा फुटतो, हात पुढे करा
(अवतरण चिन्हं नाहीत फक्त डॅश ही फ्रेंच पद्धत जेम्सने अनुसरली)
त्या कोवळ्या तळहातावर छडीचा फटका. वाळलेलं पान शेकोटीत पडताना आधी वळतं मग जळतं तसा हात वळला पहिल्या फटक्यात. मग दुसरा. जीव कळवळला. डोळ्यातलं पाणी आणि घशातला आक्रोश आवरण्यासाठी करावी लागलेली कमाल शर्थ. उठलेले अपमानाचे, शरमेचे वळ. शाळा सुटली; पाटी फुटलेली.
धमक असेल तर मुख्याध्यापकांना सांग. पोरांचा गिल्ला.
स्टीफनच्या डोक्यात येते तिडीक. जातो ताडताड मुख्याध्यापकांच्या खोलीपर्यंत. क्षणभर थांबून दरवाजा ठोठावतो. मुख्याध्यापक त्याला आत बोलावतात. स्टीफन घटना सांगतो. स्टीफनशी ते हात मिळवतात. पोळलेल्या हातांना झालेला थंड ओलसर स्पर्श. स्टीफन बाहेर येतो. दूरवर पोरं उभीच असतात. मुख्याध्यापकांपर्यंत जाऊन पर्यवेक्षकांची तक्रार करणारा स्टीफन त्यांचा हिरो होतो.
पोरं पांगतात. स्टीफन एकटाच चाललेला. मैदानावर क्रिकेटचा सराव चालेला दूरवर
‘इन द सॉफ्ट ग्रे सायलेन्स ही कुड हियर द बंप्स ऑफ द बॉल्स:
अँड फ्रॉम हिअर अँड देअर, थ्रू द क्वायट एअर द साउंड ऑफ द क्रिकेट बॅट्स: पिक, पॅक, पॉक, पक; लाइक ड्रॉप्स ऑफ वॉटर इन अ फौन्टन फॉलिंग सॉफ्टलि इन द ब्रिमिंग बोल’
जेम्स जॉइसच्या शैलीत अशी लय आहे, ‘म्युझिकॅलिटी’ आहे. वास्तवाचं दृकश्राव्य वर्णन करण्याचं बळ आहे.
‘आर्स लाँगा विटा ब्रेविस’ असं लॅटिन वचन. ‘कला अनंत जीवन सान्त’. अशा अनंत कलेचा शोध घेण्यासाठी जेम्सनं आपली प्रज्ञा; प्रतिभा वापरायची असं ठरवलं. आपल्या जन्मभूमीत हे शक्य नाही म्हणून त्यानं युरोपकडे प्रयाण केलं. स्वत:वर वनवास लादून घेतला. त्याची ही पहिली कादंबरी. शंभर वर्षांपूर्वी काढलेली ‘सेल्फी’. आजही ती मनोहारी आहे.
जेम्स जॉइसच्या ‘अ पोर्ट्रेट ऑफ द आर्टिस्ट अॅज अ यंग मॅन’ या आत्मपर कादंबरीची यंदा शताब्दी आहे. विसाव्या शतकातील पहिल्या शंभर कादंबरीत आजही ही तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. लक्षावधी वाचकांना खिळवून ठेवणारी ही कादंबरी म्हणजे लेखकाने चितारलेली अक्षर सेल्फीच आहे!
गेल्या वर्षी ‘स्प्रिंग’ मध्ये इंग्लंडला गेलो होतो. थंडी भिनली की उबेसाठी पटकन एखाद्या दुकानात घुसायचो. शिरलो एका चॅरिटी शॉपमध्ये. तिथं पुस्तकं शोधता शोधता माझे डोळे लकाकले. जेम्स जॉइसचं ‘अ पोर्ट्रेट ऑफ द आर्टिस्ट अॅज अ यंग मॅन’ हे पुस्तक भेटलं. १९९६ची आवृत्ती. पहिली आवृत्ती डिसेंबर १९१६. म्हणजे लवकरच पुस्तकाला शंभर वर्षं होणार. आणि वाचक अजून वाचतायत. पूर्वी चाळलं होतं पण आता मात्र वाचायचं ठरवलं. ही जेम्स जॉइसची पहिली कादंबरी. विसाव्या शतकातील शंभर उत्तम इंग्लिश कादंबरीतील तिसऱ्या क्रमांकावर बसलेली. त्यावेळची आयर्लंडमधील राजकीय, सामाजिक, परिस्थिती वगैरे वगैरे याचा विचार न करता या पुस्तकाच्या दोन कव्हरमध्ये काय आहे, त्याचा आस्वाद घ्यायचा एवढंच. ही आत्मकथनात्मक कादंबरी. एक ‘स्ट्रीम ऑफ कॉन्शसनेस’ म्हणजे संज्ञाप्रवाही कादंबरी आहे, असं म्हटलं जातं. म्हणजे ‘मनीच्या गोष्टी’ असा माझा आपला समज. पण जेम्सनं इंग्लिश शब्द, अर्थ, वाक्यं अशी काही उलटी-सुलटी फिरवली आहेत, माझ्यासारखा सामान्य वाचक त्यातच मोहून जातो. आणि इतरही बरंच गुंगून जाण्यासारखं.
एकदा काय झालं
मुलांना गोष्ट मराठीत सांगताना सुरवात ‘एकदा काय झालं’, इंग्लिश गोष्टीची सुरवात ‘वन्स अपॉन अ टाइम’. जेम्सच्या या पुस्तकाचा आरंभ ‘वन्स अपॉन अ टाइम अँड व्हेरी गुड टाइम इट वॉज’. ‘अ टाइम’ म्हणजे भूत, वर्तमान, भविष्य या तिघांना कवेत घेणारा ‘काळ’. एकदा काय झालं, मधलं एकदा म्हणजे केव्हाही. अखंड काळ. लेखक जेव्हा लिहितो तेव्हा तो गोष्ट नुसती लिहित नसतो तर तो गोष्ट सांगतो. मौखिकतेचा बाज त्याला लेखनाला द्यायचा असतो. याचा प्रत्यय जेम्स जॉइसच्या कादंबरीत येतो.
‘एक हम्मा रस्त्यानं येत होती ती ‘छानुल्या’ बेबी टुकूला भेटली’ या वाक्यातील ‘nicens’ याचं मी ‘छानुल्या’ असं भाषांतर केलं आहे. ‘nicens’ हा शब्द कोशात नाही. जेम्सनी तो तयार केला. मोठी माणसं छोट्यांशी बोलताना बेबी लँग्वेज म्हणजे मुद्दाम बोबडं बोलतात त्यासाठी. त्यांनी ‘moo-cow’ म्हणजे ‘हम्मा’ हा शब्द गाईसाठी वापरला आहे. आपण लहान मुलांशी बोलताना गायत्री, गोमाता हे शब्द वापरत नाही तर हम्मा म्हणतो. प्रारंभालाच अशी बोली लावून मौखिकतेची झलक त्यानं दाखवून दिली आहे.
बेबी टुकू म्हणजेच ‘स्टिफन डिडॉलस’ या कादंबरीचा नायक. जेम्स कुमारवयात, तरूण वयात कसा होता त्याचं हे शब्दचित्रं. स्टीफन डिडॉलस हा जॉइसचा ‘अल्टर इगो’.
घरापासून चर्चने चालवलेल्या शाळा-कॉलेजपर्यंत आणि खेळाच्या मैदानापासून शहरातील ‘त्या’ स्थळापर्यंत जे आघात होतात त्यातून त्याचं व्यक्तित्व घडतं. अनुभवाचे ठोके म्हणजे छिन्नी-हातोड्यासारखे. त्यातून त्या व्यक्तीची प्रज्ञा, प्रतिभा, जीवनाबद्दलचं तत्त्वज्ञान आकार घेतं. हे तुमच्या-माझ्यासारख्याचंही होतं. पण आपण ते सर्व मूक ठेवतो. जेम्स जॉइस हा प्रवास कलात्म पद्धतीनं मांडतो. म्हणून तो लेखक, आपण वाचक.
हा लेखकांचा लेखक, असं मानलं जातं. माणूसपणाचं ठळक लक्षण म्हणजे भाषा. विचार आणि विकारांच्या प्रदर्शनाचं साधन. जे मनी आहे ते जनी तंतोतंत दाखवण्यासाठी शब्द वाकवावे लागतात. जेम्स जॉइसने अनेक प्रयोग त्याच्या लेखनात केले. उगाच नाही; तर कलेतून विचार मांडण्यासाठी. ‘मी केलेले भाषेचे प्रयोग उलगडण्याच्या कामात साहित्याचे प्राध्यापक एक-दोन शतके ‘बिझी’ राहतील’ अशा आशयाचं विधान जेम्स जॉइसनं केलं आहे. त्याच्या खाणाखुणा या पहिल्याच कादंबरीत दिसतात.
त्याच्या लेखनात नुसते प्रयोग नाहीत तर प्रसंगानुरूप भाषा बदलते. कधी मऊ, कठोर, हलकी-फुलकी. स्टीफन डिडॉलसच्या शाळेत घोकंपट्टी व शिस्तीला महत्त्व. सोडावॉटरच्या बाटलीची काच अशी भिंगं डोळ्याला, बावळा पण अंगी नाना कळा असलेला स्टीफन वर्गमित्रांचा चेष्टेचा विषय. शाळेत येताना कोणाचा तरी धक्का. चष्मा फुटतो. वर्गात वाचन लेखन न करण्याची परवानगी वर्गशिक्षक देतात. अभ्यासाचे पर्यवेक्षक फादर डोलन तपासणीसाठी येतात. हातात चामड्याची छडी; शिसं भरलेली. स्टीफन नुसता बसलेला पाहून
- आळसोबा उभे रहा
सर चष्मा फुटलाय
असा कसा चष्मा फुटतो, हात पुढे करा
(अवतरण चिन्हं नाहीत फक्त डॅश ही फ्रेंच पद्धत जेम्सने अनुसरली)
त्या कोवळ्या तळहातावर छडीचा फटका. वाळलेलं पान शेकोटीत पडताना आधी वळतं मग जळतं तसा हात वळला पहिल्या फटक्यात. मग दुसरा. जीव कळवळला. डोळ्यातलं पाणी आणि घशातला आक्रोश आवरण्यासाठी करावी लागलेली कमाल शर्थ. उठलेले अपमानाचे, शरमेचे वळ. शाळा सुटली; पाटी फुटलेली.
धमक असेल तर मुख्याध्यापकांना सांग. पोरांचा गिल्ला.
स्टीफनच्या डोक्यात येते तिडीक. जातो ताडताड मुख्याध्यापकांच्या खोलीपर्यंत. क्षणभर थांबून दरवाजा ठोठावतो. मुख्याध्यापक त्याला आत बोलावतात. स्टीफन घटना सांगतो. स्टीफनशी ते हात मिळवतात. पोळलेल्या हातांना झालेला थंड ओलसर स्पर्श. स्टीफन बाहेर येतो. दूरवर पोरं उभीच असतात. मुख्याध्यापकांपर्यंत जाऊन पर्यवेक्षकांची तक्रार करणारा स्टीफन त्यांचा हिरो होतो.
पोरं पांगतात. स्टीफन एकटाच चाललेला. मैदानावर क्रिकेटचा सराव चालेला दूरवर
‘इन द सॉफ्ट ग्रे सायलेन्स ही कुड हियर द बंप्स ऑफ द बॉल्स:
अँड फ्रॉम हिअर अँड देअर, थ्रू द क्वायट एअर द साउंड ऑफ द क्रिकेट बॅट्स: पिक, पॅक, पॉक, पक; लाइक ड्रॉप्स ऑफ वॉटर इन अ फौन्टन फॉलिंग सॉफ्टलि इन द ब्रिमिंग बोल’
जेम्स जॉइसच्या शैलीत अशी लय आहे, ‘म्युझिकॅलिटी’ आहे. वास्तवाचं दृकश्राव्य वर्णन करण्याचं बळ आहे.
‘आर्स लाँगा विटा ब्रेविस’ असं लॅटिन वचन. ‘कला अनंत जीवन सान्त’. अशा अनंत कलेचा शोध घेण्यासाठी जेम्सनं आपली प्रज्ञा; प्रतिभा वापरायची असं ठरवलं. आपल्या जन्मभूमीत हे शक्य नाही म्हणून त्यानं युरोपकडे प्रयाण केलं. स्वत:वर वनवास लादून घेतला. त्याची ही पहिली कादंबरी. शंभर वर्षांपूर्वी काढलेली ‘सेल्फी’. आजही ती मनोहारी आहे.