जमीन-जुमला, मालकीचे घर, सोने-नाणे, बँकेतील बचत रक्कम, भली मोठी गाडी ही सारी दृश्य भौतिकसंपत्ती आहे. याशिवाय आणखीही एक वेगळी संपत्ती आहे, पण ती न दिसणारी अशी आहे. ती म्हणजे बौद्धिक संपत्ती. प्रस्तुत पुस्तकात डॉ. भारती डोळे व डॉ. दिलीप एम. सखरे या लेखकद्वयींनी १३ प्रकरणे व केस स्टडीजमधून या महत्त्वाच्या संपदेविषयीच्या हक्कासंबंधी विवेचन केले आहे.
व्यवस्थापन मानवी उद्योगात, कार्यक्रमात, उपक्रमांत विशेष महत्त्वाची बाब आहे. एखादी कामगिरी सुरळीत पार पाडावयास व्यवस्थापन कौशल्य महत्त्वाचे असते. व्यवस्थापन या शब्दाच्या अमेरिकन व्यवस्थापन संस्थेने ५२ व्याखा दिल्या आहेत. विश्व बौद्धिक संपदा संस्थेनुसार आंतरराष्ट्रीय पेटंट नावावर करून घेण्यात चीनचा क्रमांक २०१४ साली तिसरा होता. गेल्या काही वर्षांत भारताचा पेटंट करण्याचा वाटा १८ टक्क्यांवरून २३ टक्क्यांपर्यंत उंचावला आहे.
बौद्धिक संपदा हक्क म्हणजे फक्त पेटंटस, तो कायदेतज्ञांचा प्रदेश आहे असा एक समज आहे. अशा एकंदर ११ समजुतींच्या संकल्पना पुस्तकात समजावून सांगितल्या आहेत. या हक्कासंबंधीची १० वैशिष्ट्ये आहेत. औद्योगिक कल्पनाचित्रे (Designs) तयार करण्यासंबंधी संकल्पना, अर्थवैशिष्ट्ये, कायदेशीर भूमिका, नोंदणीची पद्धत आदी बाबींची माहिती विस्ताराने मांडली आहे. अॅपलची कल्पनाचित्रासंबंधीची नीती स्पष्ट करून सांगितली आहे. ‘अॅपल डिझाईन’ गुरू’नी सप्तसूत्रीत तत्त्वज्ञान मांडले आहे. सर्व बौद्धिक संपदा हक्कांमध्ये ‘ट्रेडमार्क’ हा सर्वात दृश्यमान व नेहमी उल्लेखिलेला हक्क आहे. यासंबंधी दोन प्रकरणांमध्ये माहिती, विवेचन लेखकद्वयांनी केले आहे. ट्रेड मार्कवरून ती वस्तू एकदम चटकन ओळखता येते. त्यांचे नाव गुणवत्ता, विश्वासार्हता, टिकाऊपणा या तीन वैशिष्ट्यांशी निगडित आहे. पार्ले-जी त्यांच्या ट्रेड मार्कमुळे सर्वत्र पोहोचले आहे. तसेच बजाज, किर्लोस्कर, रिलायन्स आणि अमूल यासारखी अनेक उत्पादने, वस्तू सर्वत्र गेल्या आहेत.
ट्रेड मार्कची निवड, निर्मिती यासंबंधीही तपशीलात विवेचन केले आहे. कॉपीराइटसंबंधी दोन प्रकरणांत तपशीलात माहिती, विवेचन आहे. कॉपी राइट म्हणजे एखाद्याच्या सर्जनशील कामाचे, कृतीचे अनुकरण, अनुसरण करणे. कॉपी राइट हक्क हा सर्व निर्मितीप्रकारांना, म्हणजे साहित्यिक- बिगर साहित्यिक, नाट्यसंगीत, चित्रकला, छायाचित्रे, ध्वनी, चित्र, दूरचित्र आदी निर्मितीला लागू होतो. विशेष भौगोलिक प्रदेशात विशेष उत्पादित वस्तुंची परंपरा असते. परंपरेत ज्ञान, माहिती, कौशल्य अनेक पिढ्यांत आलेले असते उदाहरणार्थ वेंकटगिरी साडी, सिथापले साडी, कोल्हापूरी चप्पल, म्हैसूर सिल्क, दार्जिलिंग चहा या विशिष्ट भौगोलिक प्रदेशातील वस्तू आहेत. अशा वस्तू, उत्पादने यांच्या मालकीहक्कासंबंधी एका स्वतंत्र प्रकरणात विचार, विवेचन केले आहे.
नवीन वनस्पतीच्या प्रकारासंबंधीचे बौद्धिक संपदा हक्क नेमके कोणते आहेत याविषयी तपशीलवार विवेचन स्वतंत्र प्रकरणात विस्ताराने मांडले आहे. बौद्धिक संपदा व्यवस्थापनासंबंधी विवेचन वेगळ्या प्रकरणात केले आहे. व्यवस्थापन तज्ज्ञ पीटर उकर म्हणतात की सर्व संस्था, संघटना फक्त दोनच गोष्टी करतात. बाजारपेठ संभाळणे व संशोधन, संयोजन म्हणजे कल्पना, निर्मिती, शोध! त्यालाच संशोधन व विकास म्हटले जाते. केस स्टडीजमध्ये नॅनो ग्रोथ म्हणजे स्वाभाविक ग्रामीण सबलीकरणाविषयी माहिती आहे. नाविन्यपूर्ण प्रकल्पाची मूळ प्रेरणा असलेले पुण्याजवळील कोरेगाव पदव्युत्तर अभियांत्रिक शिक्षण क्षेत्रातले संतोष ओसवाल हे शासकीय अधिकारी तसेच पुणे विद्यापीठातील प्राध्याक डॉ. कल्पना जोशी यांच्याविषयी वाचणे महत्वपूर्ण आहे. प्रस्तुत पुस्तक या विषयाच्या अभ्यसकांना निश्चितच उपयुक्त आहे.
-ज. शं. आपटे
......................................................................
मॅनेजमेंट परस्पेक्टिव्हज ऑफ इंटलेक्चुअल प्रॉपर्टी राइटस्, लेः भारती एस. डोळे आणि दिलीप एम सरवटे, विश्वकर्मा पब्लिकेशन्स पुणे, पानेः ३३०, किंमत ४२५ रु.
व्यवस्थापन मानवी उद्योगात, कार्यक्रमात, उपक्रमांत विशेष महत्त्वाची बाब आहे. एखादी कामगिरी सुरळीत पार पाडावयास व्यवस्थापन कौशल्य महत्त्वाचे असते. व्यवस्थापन या शब्दाच्या अमेरिकन व्यवस्थापन संस्थेने ५२ व्याखा दिल्या आहेत. विश्व बौद्धिक संपदा संस्थेनुसार आंतरराष्ट्रीय पेटंट नावावर करून घेण्यात चीनचा क्रमांक २०१४ साली तिसरा होता. गेल्या काही वर्षांत भारताचा पेटंट करण्याचा वाटा १८ टक्क्यांवरून २३ टक्क्यांपर्यंत उंचावला आहे.
बौद्धिक संपदा हक्क म्हणजे फक्त पेटंटस, तो कायदेतज्ञांचा प्रदेश आहे असा एक समज आहे. अशा एकंदर ११ समजुतींच्या संकल्पना पुस्तकात समजावून सांगितल्या आहेत. या हक्कासंबंधीची १० वैशिष्ट्ये आहेत. औद्योगिक कल्पनाचित्रे (Designs) तयार करण्यासंबंधी संकल्पना, अर्थवैशिष्ट्ये, कायदेशीर भूमिका, नोंदणीची पद्धत आदी बाबींची माहिती विस्ताराने मांडली आहे. अॅपलची कल्पनाचित्रासंबंधीची नीती स्पष्ट करून सांगितली आहे. ‘अॅपल डिझाईन’ गुरू’नी सप्तसूत्रीत तत्त्वज्ञान मांडले आहे. सर्व बौद्धिक संपदा हक्कांमध्ये ‘ट्रेडमार्क’ हा सर्वात दृश्यमान व नेहमी उल्लेखिलेला हक्क आहे. यासंबंधी दोन प्रकरणांमध्ये माहिती, विवेचन लेखकद्वयांनी केले आहे. ट्रेड मार्कवरून ती वस्तू एकदम चटकन ओळखता येते. त्यांचे नाव गुणवत्ता, विश्वासार्हता, टिकाऊपणा या तीन वैशिष्ट्यांशी निगडित आहे. पार्ले-जी त्यांच्या ट्रेड मार्कमुळे सर्वत्र पोहोचले आहे. तसेच बजाज, किर्लोस्कर, रिलायन्स आणि अमूल यासारखी अनेक उत्पादने, वस्तू सर्वत्र गेल्या आहेत.
ट्रेड मार्कची निवड, निर्मिती यासंबंधीही तपशीलात विवेचन केले आहे. कॉपीराइटसंबंधी दोन प्रकरणांत तपशीलात माहिती, विवेचन आहे. कॉपी राइट म्हणजे एखाद्याच्या सर्जनशील कामाचे, कृतीचे अनुकरण, अनुसरण करणे. कॉपी राइट हक्क हा सर्व निर्मितीप्रकारांना, म्हणजे साहित्यिक- बिगर साहित्यिक, नाट्यसंगीत, चित्रकला, छायाचित्रे, ध्वनी, चित्र, दूरचित्र आदी निर्मितीला लागू होतो. विशेष भौगोलिक प्रदेशात विशेष उत्पादित वस्तुंची परंपरा असते. परंपरेत ज्ञान, माहिती, कौशल्य अनेक पिढ्यांत आलेले असते उदाहरणार्थ वेंकटगिरी साडी, सिथापले साडी, कोल्हापूरी चप्पल, म्हैसूर सिल्क, दार्जिलिंग चहा या विशिष्ट भौगोलिक प्रदेशातील वस्तू आहेत. अशा वस्तू, उत्पादने यांच्या मालकीहक्कासंबंधी एका स्वतंत्र प्रकरणात विचार, विवेचन केले आहे.
नवीन वनस्पतीच्या प्रकारासंबंधीचे बौद्धिक संपदा हक्क नेमके कोणते आहेत याविषयी तपशीलवार विवेचन स्वतंत्र प्रकरणात विस्ताराने मांडले आहे. बौद्धिक संपदा व्यवस्थापनासंबंधी विवेचन वेगळ्या प्रकरणात केले आहे. व्यवस्थापन तज्ज्ञ पीटर उकर म्हणतात की सर्व संस्था, संघटना फक्त दोनच गोष्टी करतात. बाजारपेठ संभाळणे व संशोधन, संयोजन म्हणजे कल्पना, निर्मिती, शोध! त्यालाच संशोधन व विकास म्हटले जाते. केस स्टडीजमध्ये नॅनो ग्रोथ म्हणजे स्वाभाविक ग्रामीण सबलीकरणाविषयी माहिती आहे. नाविन्यपूर्ण प्रकल्पाची मूळ प्रेरणा असलेले पुण्याजवळील कोरेगाव पदव्युत्तर अभियांत्रिक शिक्षण क्षेत्रातले संतोष ओसवाल हे शासकीय अधिकारी तसेच पुणे विद्यापीठातील प्राध्याक डॉ. कल्पना जोशी यांच्याविषयी वाचणे महत्वपूर्ण आहे. प्रस्तुत पुस्तक या विषयाच्या अभ्यसकांना निश्चितच उपयुक्त आहे.
-ज. शं. आपटे
......................................................................
मॅनेजमेंट परस्पेक्टिव्हज ऑफ इंटलेक्चुअल प्रॉपर्टी राइटस्, लेः भारती एस. डोळे आणि दिलीप एम सरवटे, विश्वकर्मा पब्लिकेशन्स पुणे, पानेः ३३०, किंमत ४२५ रु.