‘दहशतवादाविरुद्धच्या लढ्यात तुम्ही एकतर आमच्या बरोबर आहात, नाहीतर आमच्या विरोधात.’ ९/११नंतर अफगाणिस्तानवर हल्ला करताना अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष जॉर्ज बुश यांनी घेतलेल्या या भूमिकेचा सुरुवातीला काही काळ फायदा झाल्याचे चित्र दिसले. पण काही वर्षांतच हे चित्र कसे पालटले आणि परिस्थिती कशी हाताबाहेर गेली, हा इतिहास ‘वॉल स्ट्रीट जर्नल’चे वार्ताहर आनंद गोपाल यांनी ‘नो गुड मेन अमंग द लिव्हिंग’ या पुस्तकात दिला आहे.
अफगाणिस्तानात वार्ताहर म्हणून काम करताना लेखकाने तिथली भाषा शिकून घेतली. त्यांच्यासारखी दाढी वाढवली. बाईक आणि शेअर टॅक्सी वापरून बराचसा भाग पिंजून काढला. तिथल्या लोकांनी सांगितलेल्या कथा ऐकून लेखकाच्या युद्धाविषयीच्या अनेक पूर्वग्रहांना धक्का बसला. या पुस्तकात लेखकाने, अमेरिकेविरुद्ध लढणारा एक बंडखोर तालिबानी सेनानायक, अमेरिकेच्या पाठिंब्यावर चाललेल्या सरकारमधला एक उच्चपदस्थ अधिकारी आणि एक लहानशा खेड्यातली गृहिणी या तिघांच्या कथनाचा प्रामुख्याने उपयोग केला आहे.
शांत आणि बऱ्यापैकी सुधारणावादी असलेला अफगाणिस्तान रशियन सैन्याने १९७९मध्ये पादाक्रांत केला. त्यांच्या दहा वर्षांच्या वास्तव्यात त्यांच्या बंडखोरांबरोबरच्या युद्धामुळे तो देश पूर्णपणे उद्ध्वस्त झाला. १९९०च्या सुमारास इतकी अंदाधुंदी माजली, की भरदिवसा रस्त्यावर खून, बलात्कार होत होते. रशियन सैन्य परत गेल्यावर कट्टर धार्मिक पावित्र्याच्या कल्पना राबवणारे तालिबानी राज्य आले. तालिबान्यांनी १५०० वर्षांपूर्वीची बुद्धाची महाकाय शिल्पे उद्ध्वस्त केली. लेखकाच्या मते ही घटना त्या काळातल्या सांस्कृतिक, नैतिक वातावरणाचे प्रतीक आहे. तालिबानी लोकांना सध्याचे सरकार उलथून इस्लामी किंवा कुठल्याही प्रकारची क्रांती करायची नव्हती. जिथे सरकार अस्तित्वातच नव्हते, तिथे त्यांचा सरकार स्थापनेचा प्रयत्न होता. इस्लामच्या मूलभूत तत्त्वांनुसार नियम बनवणे आणि बाकी सर्व गोष्टींवर बंदी घालणे हाच मार्ग त्यावेळी राज्यकर्त्यांना योग्य वाटला. त्यात टीव्ही, हिंदी चित्रपट यासारख्या गोष्टींचा बळी पडला.
तुरळक चकमकी वगळता, ९/११ नंतर अफगाणिस्तानवर हल्ला करणाऱ्या अमेरिकी फौजांना प्रतिकार असा झालाच नाही. २००२च्या उन्हाळ्यापर्यंत जवळपास सर्व वरिष्ठ तालिबानी अधिकारी पाकिस्तानात आश्रयाला गेले. अमेरिकेच्या मानसिकतेचा फायदा घेऊन अफगाणी लोकांनी वैयक्तिक लाभासाठी अमेरिकेचे नसलेले शत्रू निर्माण केले. अमेरिकी सैन्याचे कान फुंकून स्वतःचे वैरी हे अमेरिकेचे शत्रू असल्याचा आभास निर्माण केला. अनेक अमली पदार्थांचे व्यापारी अमेरिकन सैन्याकडून पगार घेऊन त्यांच्याबरोबर सहकार्य करत होते. कुप्रसिद्ध गिटमो तुरुंगात अनेकजण कोणताही पुरावा नसताना डांबले गेले.
२०००च्या दशकातले करझाई सरकार पूर्णपणे अमेरिकी मदतीवर अवलंबून होते. दुर्दैवाने, अमेरिकेने अफगाणिस्तानात ओतलेल्या सुमारे ३६ लाख कोटी रुपयांपैकी साडेपाच टक्क्यांहूनही कमी रक्कम विकास आणि राज्यकारभारावर, तर बाकी सारी सैन्यावर खर्च झाली. त्यातलाही बराचसा भाग जान मुहम्मदसारख्या प्रादेशिक नेत्यांची ताकद वाढवण्यासाठी आणि पर्यायाने सत्ताबाह्य शक्तिकेंद्रे प्रबळ करण्यासाठी वापरला गेला.
अशा स्थितीत भ्रष्टाचार बोकाळणे स्वाभाविक होते. आपली कामगिरी चांगली आहे आणि आपली मोहीम यशस्वी आहे, हे दाखवण्यासाठी अमेरिकी अधिकाऱ्यांनी गैरसोयीच्या पुराव्यांकडे दुर्लक्ष केले. कागदोपत्री आकड्यांची चलाखी दाखवून अहवाल सादर केले.
या सगळ्यानंतर अफगाण युद्ध कोण जिंकले, याचे उत्तर देणे सोपे नाही. लेखकाच्या मते सत्य हुलकावणी देते. याचे एक कारण म्हणजे, विशेषतः जेव्हा लोक काही आठवणी विसरायचा प्रयत्न करत असतात, तेव्हा त्यांची आठवण बेभरवशाची असते. लेखकाने त्याला समजलेले सत्य जगापुढे आणायचा कसोशीने प्रयत्न केला आहे.
-विवेक गोविलकर
नो गुड मेन अमंग द लिव्हिंग (अमेरिका,
द तालिबान अँड द वॉर थ्रू अफगाण आईज).
लेखकः आनंद गोपाल,
पॅन मॅकमिलन इंडिया, पाने ३०४,
किंमतः ४९० रु.,
किंडलः २६४ रु.
अफगाणिस्तानात वार्ताहर म्हणून काम करताना लेखकाने तिथली भाषा शिकून घेतली. त्यांच्यासारखी दाढी वाढवली. बाईक आणि शेअर टॅक्सी वापरून बराचसा भाग पिंजून काढला. तिथल्या लोकांनी सांगितलेल्या कथा ऐकून लेखकाच्या युद्धाविषयीच्या अनेक पूर्वग्रहांना धक्का बसला. या पुस्तकात लेखकाने, अमेरिकेविरुद्ध लढणारा एक बंडखोर तालिबानी सेनानायक, अमेरिकेच्या पाठिंब्यावर चाललेल्या सरकारमधला एक उच्चपदस्थ अधिकारी आणि एक लहानशा खेड्यातली गृहिणी या तिघांच्या कथनाचा प्रामुख्याने उपयोग केला आहे.
शांत आणि बऱ्यापैकी सुधारणावादी असलेला अफगाणिस्तान रशियन सैन्याने १९७९मध्ये पादाक्रांत केला. त्यांच्या दहा वर्षांच्या वास्तव्यात त्यांच्या बंडखोरांबरोबरच्या युद्धामुळे तो देश पूर्णपणे उद्ध्वस्त झाला. १९९०च्या सुमारास इतकी अंदाधुंदी माजली, की भरदिवसा रस्त्यावर खून, बलात्कार होत होते. रशियन सैन्य परत गेल्यावर कट्टर धार्मिक पावित्र्याच्या कल्पना राबवणारे तालिबानी राज्य आले. तालिबान्यांनी १५०० वर्षांपूर्वीची बुद्धाची महाकाय शिल्पे उद्ध्वस्त केली. लेखकाच्या मते ही घटना त्या काळातल्या सांस्कृतिक, नैतिक वातावरणाचे प्रतीक आहे. तालिबानी लोकांना सध्याचे सरकार उलथून इस्लामी किंवा कुठल्याही प्रकारची क्रांती करायची नव्हती. जिथे सरकार अस्तित्वातच नव्हते, तिथे त्यांचा सरकार स्थापनेचा प्रयत्न होता. इस्लामच्या मूलभूत तत्त्वांनुसार नियम बनवणे आणि बाकी सर्व गोष्टींवर बंदी घालणे हाच मार्ग त्यावेळी राज्यकर्त्यांना योग्य वाटला. त्यात टीव्ही, हिंदी चित्रपट यासारख्या गोष्टींचा बळी पडला.
तुरळक चकमकी वगळता, ९/११ नंतर अफगाणिस्तानवर हल्ला करणाऱ्या अमेरिकी फौजांना प्रतिकार असा झालाच नाही. २००२च्या उन्हाळ्यापर्यंत जवळपास सर्व वरिष्ठ तालिबानी अधिकारी पाकिस्तानात आश्रयाला गेले. अमेरिकेच्या मानसिकतेचा फायदा घेऊन अफगाणी लोकांनी वैयक्तिक लाभासाठी अमेरिकेचे नसलेले शत्रू निर्माण केले. अमेरिकी सैन्याचे कान फुंकून स्वतःचे वैरी हे अमेरिकेचे शत्रू असल्याचा आभास निर्माण केला. अनेक अमली पदार्थांचे व्यापारी अमेरिकन सैन्याकडून पगार घेऊन त्यांच्याबरोबर सहकार्य करत होते. कुप्रसिद्ध गिटमो तुरुंगात अनेकजण कोणताही पुरावा नसताना डांबले गेले.
२०००च्या दशकातले करझाई सरकार पूर्णपणे अमेरिकी मदतीवर अवलंबून होते. दुर्दैवाने, अमेरिकेने अफगाणिस्तानात ओतलेल्या सुमारे ३६ लाख कोटी रुपयांपैकी साडेपाच टक्क्यांहूनही कमी रक्कम विकास आणि राज्यकारभारावर, तर बाकी सारी सैन्यावर खर्च झाली. त्यातलाही बराचसा भाग जान मुहम्मदसारख्या प्रादेशिक नेत्यांची ताकद वाढवण्यासाठी आणि पर्यायाने सत्ताबाह्य शक्तिकेंद्रे प्रबळ करण्यासाठी वापरला गेला.
अशा स्थितीत भ्रष्टाचार बोकाळणे स्वाभाविक होते. आपली कामगिरी चांगली आहे आणि आपली मोहीम यशस्वी आहे, हे दाखवण्यासाठी अमेरिकी अधिकाऱ्यांनी गैरसोयीच्या पुराव्यांकडे दुर्लक्ष केले. कागदोपत्री आकड्यांची चलाखी दाखवून अहवाल सादर केले.
या सगळ्यानंतर अफगाण युद्ध कोण जिंकले, याचे उत्तर देणे सोपे नाही. लेखकाच्या मते सत्य हुलकावणी देते. याचे एक कारण म्हणजे, विशेषतः जेव्हा लोक काही आठवणी विसरायचा प्रयत्न करत असतात, तेव्हा त्यांची आठवण बेभरवशाची असते. लेखकाने त्याला समजलेले सत्य जगापुढे आणायचा कसोशीने प्रयत्न केला आहे.
-विवेक गोविलकर
नो गुड मेन अमंग द लिव्हिंग (अमेरिका,
द तालिबान अँड द वॉर थ्रू अफगाण आईज).
लेखकः आनंद गोपाल,
पॅन मॅकमिलन इंडिया, पाने ३०४,
किंमतः ४९० रु.,
किंडलः २६४ रु.