बाळकृष्ण दोशी

बाळकृष्ण विठ्ठलदास दोशी या पुण्यात जन्म झालेल्या जगविख्यात कमानकलातज्ज्ञाला प्रित्जकर हा अत्यंत मानाचा पुरस्कार लाभला आहे. प्रित्जकर पुरस्कार हा वास्तु किंवा कमानकलेतील नोबेल पुरस्कार मानला जातो. अशा या पुरस्कारावर भारतीय नाव कोरले जाण्याची ही पहिलीच वेळ आहे.

भारताला वास्तुकला आणि वास्तुशिल्पांचा प्रदीर्घ व उज्ज्वल वारसा आहे. तरीही, स्वातंत्र्यानंतर या क्षेत्रात भरीव कामगिरी न झाल्याने आजही मुंबईसारख्या महानगरात ब्रिटिशांनीच बांधलेल्या इमारती व वास्तुशिल्पे पाहून समाधान मानावे लागते. ही राष्ट्रीय दुरवस्था ज्या मोजक्या वास्तुकलावंतांनी आपल्या कामाने भरून काढण्याचा प्रयत्न केला, त्यात बाळकृष्ण दोशी यांचे नाव अग्रस्थानी आहे. मुंबईतील जे जे महाविद्यालयात शिक्षण घेतलेले दोशी आज ९० वर्षांचे आहेत. त्यांच्या जवळपास सात दशकांच्या प्रदीर्घ कारकिर्दीची खरी सुरुवात झाली ती पुण्यात. त्यांच्या वडिलांच्या सुतारकामाच्या छोट्याशा कारखान्यात. तिथल्या विविध आकारांच्या हत्यारांनी दोशींना भुरळ घातली. पुढे आपल्या प्रदीर्घ वाटचालीत दोशींनी भारतात ज्या शंभराहून अधिक वास्तूंची मनोज्ञ आरेखने केली, त्यामागे हे बालपणीचे विविध आकार दाखविणारे व घडवणारे संस्कारही होतेच. याशिवाय, 'शांतता' हे मूल्य दोशींना कायमच मोलाचे वाटत आले. त्यामुळे, आपण निर्माण केलेल्या वास्तूत शांतितत्त्वाचा अनुभव यावा, असा त्यांचा आग्रह असतो. यासाठीच, ते अनेकदा मुख्य इमारत सुरू होईपर्यंत खूप जागा केवळ पायवाटांसाठी वापरतात. 'झाडे-झुडपे पाहात, पक्ष्यांचा आवाज ऐकत, पाण्याने डोळे निववत' माणूस आत इमारतीपर्यंत जातो, तेव्हा त्याच्यात शांतता मुरत जाते.

शैक्षणिक इमारती बांधताना दोशी कमीत कमी दारे व दरवाजे वापरतात. ज्ञानाचा संचार मुक्त असावा, हा त्यामागचा विचार. तो प्राचीन गुरुकुलांशीही नाते सांगतो. अहमदाबादमध्ये घरे बांधताना दोशींनी सर्व उत्पन्नगटातली कुटुंबे एकत्र राहावीत, या संकल्पनेने तळमजला दोन बेडरूमचा, पहिला एका बेडरूमचा आणि दुसरा त्याहून छोटा अशी अनोखी रचना केली. ती कल्पनेपलीकडे यशस्वी ठरली. वास्तूंना खरा दिमाख येतो तो त्यांच्या परिसरात मिसळून जाणाऱ्या सहज सौंदर्याने इतके जरी आज भारतीय वास्तुकला शिकली तरी दोशींना सांध्यपर्वात मिळालेल्या पुरस्काराचे चीज होईल!