पंडित उल्हास कशाळकर

पंडित उल्हास कशाळकर यांना प्रतिष्ठेचा तानसेन सन्मान जाहीर झाल्याने एका प्रतिभासंपन्न गायकाचा सन्मान झाला आहे. वडिलांकडून मिळालेल्या संगीतविद्येचा निगुतीने केलेला अभ्यास आणि त्यावर आपल्या स्वतंत्र प्रतिभेने आणि सततच्या मेहनतीतून केलेला संस्कार, यातून ज्यांची संपन्न गायकी घडली; असे अभिजात भारतीय संगीतपरंपरेतील एक रूपेरी नाव म्हणजे पं. कशाळकर.

एकाच कुठच्या घराण्याच्या चौकटीत राहून स्वतःचे संगीत विकसित करण्याचा मार्ग बहुतांश साधक अवलंबत, अशा काळात कशाळकर यांनी मात्र घराण्यांची मक्तेदारी मान्य करतानाच त्यांची अभेद्य मानली गेलेली चौकट मोडणे वर्ज्य मानले नाही. किंबहुना, हेच या गायकाचे वेगळेपण म्हणावे लागेल. विविध घराण्यांच्या गायकीत जे-जे म्हणून वेचण्यासारखे असेल, ते-ते आपण वेचत जावे; हा कटाक्ष त्यांनी नेहमीच राखला. त्याला पार्श्वभूमी अर्थात त्यांच्या गुरूंच्या विचारांचीही होती. वडील नागेश दत्तात्रय कशाळकर यांच्यासमवेतच पंडित गजाननबुवा जोशी, राम मराठे, राजाभाऊ कोगजे, पी. एन. खर्डेनवीस या प्रत्येक गुरूने जे म्हणून शिकवले, ते कशाळकर आपलेसे करत गेले. ग्वाल्हेर, आग्रा आणि जयपूर अशा तीन महत्त्वाच्या आणि स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्वाच्या घराण्यांच्या गायकी शिकतानाच कशाळकरांनी त्यातून आपले स्वतःचे असे एक गाणे पुढे विकसित करत नेले.

कसलाही अभिनिवेश नसणारे आपले गाणे ते आजही सतत नवनव्या पद्धतींनी शोधत असतात. त्यामुळेच आज हिंदुस्तानी संगीताच्या प्रभामंडळात उल्हास कशाळकर हे नाव अतीव आदराने घेतले जाते. एकीकडे गुरुकुल परंपरेशी आपले घट्ट नाते जपतानाच कशाळकरांनी संगीताचा अभ्यास इतरही मार्गांनी सुरूच ठेवला. नागपूर विद्यापीठातून संगीताच्या पदव्युत्तर अभ्यासक्रमात मिळवलेले सुवर्णपदक हा त्याचाच एक भाग. शिवाय, आपल्या गुरूंनी दिलेले आपल्या पुढच्या पिढीला अर्थात, आपल्या शिष्यांना देणारा एक कर्मयोगी गुरू देखील त्यांच्यात सतत वास्तव्य करून असतोच. जमेल त्या मार्गाने आपले संगीतविश्व अधिकाधिक समृद्ध करत नेण्याची व्रतस्थ साधकवृत्ती ते आजही तशीच जोपासून आहेत. म्हणूनच की काय, पण घराण्यांच्या चौकटी अस्फुट करत तरीही त्या प्रत्येकातील चांगले ते जपणारा हा साधक आज अनेकांसाठी एक स्वतंत्र घराण्याएवढाच अनुकरणीय ठरला आहे. पद्मश्री आणि संगीत नाटक अकादमी पाठोपाठ आताचा ‘तानसेन पुरस्कार’ हा एक महत्त्वाचा टप्पा कशाळकर यांनी गाठला आहे. याही पुढे ते असेच अनेक पुरस्कारांना गवसणी घालतील यात शंका नाही.