सावंतवाडी राजघराण्याच्या राजमाता सत्त्वशीलादेवी शिवरामराजे सावंत-भोसले (वय ८३) यांच्या निधनाने कलाप्रेमी आणि सुधारणावादी सामाजिक व्यक्तिमत्व काळाच्या पडद्याआड गेले. बडोद्याच्या राजकन्या असलेल्या सत्त्वशीलादेवींनी सावंतवाडीची पारंपरिक कला जोपासण्यासाठी; तसेच शिक्षणाच्या प्रसारासाठी केलेले कार्य उल्लेखनीय आहे. लाकडी खेळणी; तसेच गंजीफासाठी प्रसिद्ध असलेल्या सावंतवाडीची ही ओळख कायम ठेवण्यात त्यांचे योगदान मोठे आहे. गंजीफात मत्स्य, कच्छ, वराह, नरसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण, बुद्ध आणि कल्की असे दहा अवतारांचे पत्ते असतात. हे चांगले कलात्मक आणि गोल आकाराचे असतात. प्रत्येक अवताराची राजा, वजीर आणि एक्का ते दस्सा अशी बारा बारा पाने असतात. एकूण १२० पत्त्यांचा संच असतो. सावंतवाडीच्या जनमानसाशी, पारंपरिक कलेशी आणि संस्कृतीशी समरस झालेल्या सत्त्वशीलादेवी आणि राजे शिवरामराजे यांनी या कलेच्या पुनरुज्जीवनासाठी साठच्या दशकात कार्य आरंभले. स्वत: सत्वशीलादेवी यांनी लाकडी खेळणी बनवण्याची कला आत्मसात केली. लाकडी कलेतून तबके, पेले, निरंजन, पूजापाट, उदबत्ती, स्टँडची कमळे, ताम्हणे, देव्हारे, दौत आणि कमलदाने, गृहोपयोगी वस्तू तयार होत. सावंतवाडीची ओळख कलावस्तूंचे माहेरघर अशी बनली होती. या कलेला या दांपत्यामुळे राजाश्रय मिळाला. त्यामुळे लोकाश्रय आणखी वाढला. परिणामी कलेचे वैभव वाढले. पुढे रंगीत लाकडी फळे आणि खेळणींना प्रसिद्धी मिळाली. सत्वशीलादेवी यांनी देशभर प्रदर्शनांद्वारे ही कला सर्वदूर नेली. शिवाय जर्मनी, सिंगापूरमध्येही ही कला पोहोचवली. हा त्यांचा प्रयत्न शेवटपर्यंत कायम होता. त्या स्वत: चित्रकार होत्या. त्यामुळे त्यांनी संशोधनातून या कलाप्रकाराला नवी शैलीही प्राप्त करून दिली. सत्त्वशीलादेवी सुधारक होत्या. स्वातंत्र्यानंतर सावंतवाडी संस्थान विलीन झाले. त्या आधीपासून आणि नंतरही सावंतवाडीच्या विकासासाठी भोसले राजघराणे प्रयत्नशील आहे. समाजाच्या सर्व स्तरांवर सुधारणा होण्यासाठी शिक्षण आवश्यक असल्याचे ओळखून भोसले राजघराण्याने शिक्षणसंस्था उभारल्या. सावंतवाडीत श्री पंचम खेमराज शाळा आणि महाविद्यालय सुरू करून त्या परिसरातील शालेय आणि महाविद्यालयीन शिक्षणाची सोय केली.
सत्वशीलादेवी भोसले
सावंतवाडी राजघराण्याच्या राजमाता सत्त्वशीलादेवी शिवरामराजे सावंत-भोसले (वय ८३) यांच्या निधनाने कलाप्रेमी आणि सुधारणावादी सामाजिक व्यक्तिमत्व काळाच्या पडद्याआड गेले.
महाराष्ट्र टाइम्स 21 Jul 2018, 6:52 pm