डॉ. राहुल देशपांडे
सारे ब्रह्मांड सौंदर्याचे उपासक आहे.... समृद्धीचे स्रोत सर्वांनाच हवेहवेसे वाटतात. सृजनशक्तीची पूजा तर प्रत्येकाच्या आयुष्याचा कार्याकारण भावच असतो. शक्तीची सावली अविरत आवश्यक तर, भक्तीचे रूप पाउलवाटेवर प्रत्येक वळणावर आधारासाठी महत्वाचे ठरते. आपण सारेच प्रकाशाचे आणि पावित्र्याचे उपासक.... नितळ, शुभ्र आणि सात्विक... चंद्रमे जे अलांछन...मार्तंड जे तापहीन.. !!!!!
अत्यंत प्रभावी आणि वैभवशाली असणाऱ्या आपल्या संस्कृतीत या सोवळ्या प्रकाशाबरोबरच दाटून येणा-या काळ्या मेघांचा आणि कभिन्न सावलीचाही उल्लेख आढळतो. आपले दैवत शास्त्र आणि निगम ग्रंथ यांना नाकारत नाहीत. प्रकाश आणि रात्रीच्या खेळाशिवाय दिवसाला अर्थ नाही. माझे शास्त्र या दोहोंचीही पूजा करते. मनापासून... आत्यंतिक श्रद्धेने !!!
समृद्धेचे प्रतीक असणाऱ्या लक्ष्मीबरोबरच अलक्ष्मीही येते. आणि नुसते आपले अस्तित्व दाखवते असे नाही तर, उपचारात महत्वाचे आणि मानाचे स्थान घेऊन येते. या अलक्ष्मीला ज्येष्ठा असेही म्हणतात. ती लक्ष्मीची बहीण. मात्र ती लक्ष्मीच्या आधी प्रकटली आणि पूजेमध्ये अनेक कारणामुळे तिचा मान पहिला म्हणून ती ज्येष्ठा.. लक्ष्मीपेक्षा मोठी. आपल्या प्राचीन ग्रंथातील लक्ष्मीशी निगडीत असणारे हिचे द्वंद्व विलोभनीय आहे. संकल्पनेपासून ते व्यक्त होण्यापर्यंत मग ही ज्येष्ठ प्रत्येक पातळीवर लक्ष्मीच्या रूपाशी असणारा विरोधाभास ठळकपणे दाखवते. लक्ष्मी जन्म अमृताशी नाते जोडतो, तर ज्येष्ठ देवता हलाहलाशी नाते जोडते. लक्ष्मी ही तरुण लावण्यवती आहे तर ज्येष्ठा वृद्ध आणि कुरूप आहे. सौभाग्य आणि समृदधी म्हणाजे लक्ष्मी विनाश आई दुर्भाग्य म्हणजे ज्येष्ठा. चकचकणारी आणि प्रकाशमान कांती असणारी लक्ष्मी तर कृष्णरंगावर प्रेम करणारी अलक्ष्मी. प्रत्येक पातळीवर लक्ष्मीचे आरशातील एकदम विरुद्ध रूप असणारी ही देवी.
मात्र, आपली परंपरा हिचे अस्तित्वही नाकारत नाही. तिलाही वैभवशाली प्रवाहात सामावून घेतलेले आहे. कारण अंधार असेल तरच प्रकाशाचे महत्व !!! भावनांच्या आणि जाणीवांच्या सर्व पदारांना सामावून घेणारी आपली परंपरा म्हणूनच अभंग, अखंड आणि चिरंजीव आहे. असंख्य वैदिक आर्या आणि मंत्र दुहेरी अर्थाने भरलेले आढळतात. कार्याच्या सुरुवातीला विघ्नदेवतांना प्रथम नमन करून त्यांनां प्रसन्न करून घ्यावे. सर्व कार्य पार पाडण्यासाठी या देवतांची पूजा आवश्यक आहे म्हणून ती प्रथम करावी या अशा अनेक वैचारिक भोवऱ्यात अडकायला होते. काही असले तरी हिची पूजा आधी हे निर्विवाद... बोधायन गृह्यसूत्रात ज्येष्ठा या देवीला कुंभिनी, हस्तीमुखा,विघ्नपार्षादा अशा विविध आणि निराळे आयाम असणाऱ्या नावाने संबोधिले आहे.
दिवाळीतील अमावास्येला तर अलक्ष्मीला निरोप देऊन लक्ष्मीचे स्वागत करणारा उपचार धर्मात लिहिला आहे. विधिपूर्वक अलक्ष्मीला निरोप देऊन लक्ष्मीचे, समृद्धीचे स्वागत करणाऱ्या या रात्रीला सुखरात्री नावाने संबोधले जाते. अलक्ष्मी प्रमाणेच कली-काल, षष्ठी अशा अनेक देवता आपल्या संस्कृतीत आढळून येतात. लक्ष्मी या देवतेच्या या सावल्या आहेत. द्वंद्व रूपात्मक आहेत. लक्ष्मीची रूपे असणाऱ्या या जाणीवा नंतर कालचक्राच्या ओघात संपूर्ण लक्ष्मीविरोधी झालेल्या आढळतात. सर्वसमावेशक भारतीय संस्कृती आई विकसनशील देवताशास्त्राचे अनंत उपकार आपल्यावर आठवण आहेत. समाजातील सर्व स्तरांना जोडणाऱ्या या प्रवाहाला अभिवादन. शक्तीच्या उत्सवात येणाऱ्या प्रकाशाच्या सणाचे शंख वाजत असताना या देवतांची आठवणही अपरिहार्य !!!!!!!
(लेखक भारतीय विद्येचे अभ्यासक आहेत.)
सारे ब्रह्मांड सौंदर्याचे उपासक आहे.... समृद्धीचे स्रोत सर्वांनाच हवेहवेसे वाटतात. सृजनशक्तीची पूजा तर प्रत्येकाच्या आयुष्याचा कार्याकारण भावच असतो. शक्तीची सावली अविरत आवश्यक तर, भक्तीचे रूप पाउलवाटेवर प्रत्येक वळणावर आधारासाठी महत्वाचे ठरते. आपण सारेच प्रकाशाचे आणि पावित्र्याचे उपासक.... नितळ, शुभ्र आणि सात्विक... चंद्रमे जे अलांछन...मार्तंड जे तापहीन.. !!!!!
अत्यंत प्रभावी आणि वैभवशाली असणाऱ्या आपल्या संस्कृतीत या सोवळ्या प्रकाशाबरोबरच दाटून येणा-या काळ्या मेघांचा आणि कभिन्न सावलीचाही उल्लेख आढळतो. आपले दैवत शास्त्र आणि निगम ग्रंथ यांना नाकारत नाहीत. प्रकाश आणि रात्रीच्या खेळाशिवाय दिवसाला अर्थ नाही. माझे शास्त्र या दोहोंचीही पूजा करते. मनापासून... आत्यंतिक श्रद्धेने !!!
समृद्धेचे प्रतीक असणाऱ्या लक्ष्मीबरोबरच अलक्ष्मीही येते. आणि नुसते आपले अस्तित्व दाखवते असे नाही तर, उपचारात महत्वाचे आणि मानाचे स्थान घेऊन येते. या अलक्ष्मीला ज्येष्ठा असेही म्हणतात. ती लक्ष्मीची बहीण. मात्र ती लक्ष्मीच्या आधी प्रकटली आणि पूजेमध्ये अनेक कारणामुळे तिचा मान पहिला म्हणून ती ज्येष्ठा.. लक्ष्मीपेक्षा मोठी. आपल्या प्राचीन ग्रंथातील लक्ष्मीशी निगडीत असणारे हिचे द्वंद्व विलोभनीय आहे. संकल्पनेपासून ते व्यक्त होण्यापर्यंत मग ही ज्येष्ठ प्रत्येक पातळीवर लक्ष्मीच्या रूपाशी असणारा विरोधाभास ठळकपणे दाखवते. लक्ष्मी जन्म अमृताशी नाते जोडतो, तर ज्येष्ठ देवता हलाहलाशी नाते जोडते. लक्ष्मी ही तरुण लावण्यवती आहे तर ज्येष्ठा वृद्ध आणि कुरूप आहे. सौभाग्य आणि समृदधी म्हणाजे लक्ष्मी विनाश आई दुर्भाग्य म्हणजे ज्येष्ठा. चकचकणारी आणि प्रकाशमान कांती असणारी लक्ष्मी तर कृष्णरंगावर प्रेम करणारी अलक्ष्मी. प्रत्येक पातळीवर लक्ष्मीचे आरशातील एकदम विरुद्ध रूप असणारी ही देवी.
मात्र, आपली परंपरा हिचे अस्तित्वही नाकारत नाही. तिलाही वैभवशाली प्रवाहात सामावून घेतलेले आहे. कारण अंधार असेल तरच प्रकाशाचे महत्व !!! भावनांच्या आणि जाणीवांच्या सर्व पदारांना सामावून घेणारी आपली परंपरा म्हणूनच अभंग, अखंड आणि चिरंजीव आहे. असंख्य वैदिक आर्या आणि मंत्र दुहेरी अर्थाने भरलेले आढळतात. कार्याच्या सुरुवातीला विघ्नदेवतांना प्रथम नमन करून त्यांनां प्रसन्न करून घ्यावे. सर्व कार्य पार पाडण्यासाठी या देवतांची पूजा आवश्यक आहे म्हणून ती प्रथम करावी या अशा अनेक वैचारिक भोवऱ्यात अडकायला होते. काही असले तरी हिची पूजा आधी हे निर्विवाद... बोधायन गृह्यसूत्रात ज्येष्ठा या देवीला कुंभिनी, हस्तीमुखा,विघ्नपार्षादा अशा विविध आणि निराळे आयाम असणाऱ्या नावाने संबोधिले आहे.
दिवाळीतील अमावास्येला तर अलक्ष्मीला निरोप देऊन लक्ष्मीचे स्वागत करणारा उपचार धर्मात लिहिला आहे. विधिपूर्वक अलक्ष्मीला निरोप देऊन लक्ष्मीचे, समृद्धीचे स्वागत करणाऱ्या या रात्रीला सुखरात्री नावाने संबोधले जाते. अलक्ष्मी प्रमाणेच कली-काल, षष्ठी अशा अनेक देवता आपल्या संस्कृतीत आढळून येतात. लक्ष्मी या देवतेच्या या सावल्या आहेत. द्वंद्व रूपात्मक आहेत. लक्ष्मीची रूपे असणाऱ्या या जाणीवा नंतर कालचक्राच्या ओघात संपूर्ण लक्ष्मीविरोधी झालेल्या आढळतात. सर्वसमावेशक भारतीय संस्कृती आई विकसनशील देवताशास्त्राचे अनंत उपकार आपल्यावर आठवण आहेत. समाजातील सर्व स्तरांना जोडणाऱ्या या प्रवाहाला अभिवादन. शक्तीच्या उत्सवात येणाऱ्या प्रकाशाच्या सणाचे शंख वाजत असताना या देवतांची आठवणही अपरिहार्य !!!!!!!
(लेखक भारतीय विद्येचे अभ्यासक आहेत.)