महेश विचारे
mahesh.vichare@timesgroup.com
काही दिवसांपूर्वी दक्षिण आफ्रिकेची धावपटू कॅस्टर सेमेन्याने क्रीडा लवादाकडे केलेली याचिका फेटाळण्यात आली. आंतरराष्ट्रीय अथलेटिक्स फेडरेशनच्या नव्या नियमानुसार महिला खेळाडूंच्या शरीरात टेस्टोस्टेरॉन या संप्रेरकाचे प्रमाण ठराविक मर्यादेपलिकडे असेल तर त्या खेळाडूला हे प्रमाण नियंत्रित करून मगच आंतरराष्ट्रीय शर्यतींमध्ये सहभागी होता येईल. या नव्या नियमावलीमुळे काही धावपटूंची कारकीर्दच पणाला लागली आहे. त्यात सेमेन्या, वाम्बुई अशा खेळाडूंचा समावेश आहे. मागे भारताच्या द्युती चंद हिलाही अशा आव्हानाचा सामना करावा लागला होता. मात्र या नव्या नियमावलीत १०० व २०० मीटर शर्यतीतील खेळाडूंना वगळण्यात आल्यामुळे द्युतीचा मार्ग मोकळा झाला. या नियमात ४०० मीटर ते १ मैल या अंतरासाठी धावणाऱ्या खेळाडूंवर काही बंधने घातल्यामुळे त्यातील खेळाडूंपुढे अस्तित्व टिकविण्याचे आव्हान उभे राहिले आहे.
टेस्टोस्टेरॉनची मर्यादा
टेस्टोस्टेरॉनची मर्यादा, त्यावरील नियंत्रण, त्यासंदर्भात केलेले दावे-प्रतिदावे, संशोधन, अनेक तज्ज्ञांची परस्परविरोधी मते यामुळे हा सगळा मामला मोठा किचकट बनला आहे. हा विषय नेमका काय आहे, हे प्रथम समजून घ्यावे लागेल. अथलेटिक्समध्ये पुरुष आणि महिला खेळाडू असे स्वतंत्र विभाग आहेत. सगळ्याच खेळात ते असतात. पण अथलेटिक्समध्ये महिला खेळाडूंमध्ये टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण अधिक असेल तर त्यांना महिलांसोबत कसे धावता येईल, तिथे भेदभाव होईल, असा फेडरेशनचा दावा आहे. त्यानुसार त्यांनी नवी नियमावली तयार केली आहे. या नियमावलीमुळे या खेळाडू ठराविक गटात महिलांमध्ये खेळू शकत नाहीत पण पुरुषांमध्ये त्यांना खेळण्याची मुभा दिली आहे. तिथे या खेळाडू द्विधा मनःस्थितीत सापडल्या आहेत. हे टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण वाढण्याचे कारण त्या खेळाडूच्या जननेंद्रियात झालेला बदल असू शकतो. पुरुषांमध्ये XY ही गुणसूत्रे असतात तर महिलांमध्ये XX. पण काहीवेळा जनुकीय बदलांमुळे महिलांमध्ये Y गुणसूत्र आल्यास त्या महिलेमध्ये टेस्टोस्टेरॉन निर्माण करणाऱ्या ऊती (tissue) तयार होतात. हे संप्रेरक खेळाडूच्या मांसपेशींना सक्षम बनवते किंवा त्या व्यक्तीला रक्तातून ऑक्सिजनचा अधिक पुरवठा होतो. त्यामुळे अशा खेळाडूला प्रत्यक्ष कामगिरी करताना अतिरिक्त फायदा मिळण्याची शक्यता फेडरेशनला वाटते. काही संशोधनांचा आधारही त्यांनी त्यासाठी घेतला आहे. हे टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण महिलांमध्ये रक्ताच्या प्रत्येक लीटरमागे ५ नॅनोमोल यापेक्षा कमी असणे आवश्यक आहे. ते या खेळाडूंनी विविध औषधे, इंजेक्शन्सच्या आधारे कमी करावे असे फेडरेशनचे म्हणणे आहे. यालाच खेळाडूंचा आक्षेप आहे.
खेळाडूंच्या शंका
सध्या ४६ खेळाडू विविध औषधांच्या माध्यमातून आपल्या शरीरातील टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण नियंत्रित करत असल्याचा फेडरेशनचा दावा आहे. पण सेमेन्या आणि वाम्बुई यांनी आपल्या कारकीर्दीबद्दल भीती व्यक्त केली आहे. ती एकाठिकाणी योग्यही ठरते. कारण टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण कमी करण्यासाठी जी औषधे त्यांना घ्यावी लागतील, त्यातून या खेळाडूंच्या आरोग्यावर विपरित परिणाम होतील अथवा नाही, याची कोणतीही खात्री देता येत नाही. त्याविषयी खेळाडूंच्या मनात शंका आहे. दुसरी गोष्ट म्हणजे हे टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण खेळाडूंनी जाणीवपूर्वक वाढवलेले नाही. निसर्गतः त्यांच्यात ही गोष्ट अधिक प्रमाणात तयार होते आहे. आणि तिसरी गोष्ट म्हणजे या टेस्टोस्टेरॉन वाढण्याचा नेमका किती फायदा त्यांना मिळतो, इतर सर्वसामान्य महिला खेळाडूंपेक्षा त्या नेहमीच सरस ठरतात का, याचाही विचार होण्याची आवश्यकता आहे.
फेडरेशनने जी नियमावली तयार केली आहे त्यानुसार टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण अधिक असलेल्या खेळाडू ऑलिम्पिकसह कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय स्पर्धात सहभागी होऊ शकत नाहीत जोपर्यंत त्या या संप्रेरकाचे प्रमाण नियंत्रित करत नाहीत. त्यांना हे प्रमाण नियंत्रित करायचे नसेल तर त्यांनी आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांत भाग घेऊ नये. जर भाग घ्यायचा असेलच तर पुरुषांच्या गटात कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांत खेळावे किंवा अशा खेळाडूंसाठी स्वतंत्र स्पर्धा असतील तर त्यात भाग घ्यावा. फेडरेशनच्या या नियमावलीमुळे सेमेन्या, वाम्बुईसारख्या खेळाडूंची चांगलीच कोंडी झाली आहे. त्यातच सेमेन्याने क्रीडा लवादाकडे जी याचिका केली, ती फेटाळून लावण्यात आली. क्रीडा लवादानेही फेडरेशनचे नियम उचलून धरले. त्यामुळे अशा खेळाडूंना आता या नियमावलीविरोधा संघर्ष करावा लागणार आहे.
संप्रेरकांचा फायदा होतो?
खरे तर या टेस्टोस्टेरॉनचा नेमका किती फायदा या खेळाडूंना मिळतो याविषयी आणखी संशोधन होण्याची गरज आहे. अनेक शास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे की, या संप्रेरकाचा महिलांना फायदा मिळेलच असे काही सांगता येत नाही. ब्रिटनच्या मेडिकल जर्नलमध्ये कॅरा टेनेनबाऊम व शेरी बेकर यांनी लिहिलेल्या प्रबंधानुसार फेडरेशनने केलेला अभ्यास पूर्णपणे खात्रीलायक आहे असे नाही. टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण जास्त आहे म्हणून याच खेळाडू पदक जिंकतील याची खात्री देता येते का? जॉर्ज वॉशिंग्टन विद्यापीठातील प्रो. एरिक विलेन यांच्या मते ५ नॅनोमोल प्रति लिटर इतके टेस्टोस्टेरॉन असलेली महिला खेळाडू रक्तात ४ नॅनोमोल प्रति लिटर संप्रेरक असलेल्या खेळाडूपेक्षा सरस असेल असे म्हणता येईल का?
वैद्यकीय संकेतांचे उल्लंघन
खेळाडूंना औषधे घेऊन शरीरातील संप्रेरकांचे प्रमाण नियंत्रित करायला लावणे हे वैद्यकीय संकेतांचा भंग आहे यासाठी आणखी एका गोष्टीचा आधार घेतला जातो तो म्हणजे हेलसिंकी जाहीरनाम्याचा. डॉक्टरांनी पाळायच्या नीतिमत्तेसंदर्भातील सूचनांमध्ये नमूद केले आहे की, औषधांचा वापर हा रुग्णाला वाचविण्यासाठी, त्याचे आयुष्य पुन्हा रुळावर आणण्यासाठीच केला गेला पाहिजे. असे असताना फेडरेशन तंदुरुस्त व्यक्तींना औषधे वापरून एकप्रकारे रुग्ण बनण्यास प्रवृत्त करत आहे. जागतिक वैद्यकीय संघटनेने आपल्या या जाहीरनाम्याच्य माध्यमातून म्हटले आहे की, जगभरातील डॉक्टरांनी अशा पद्धतीने खेळाडूंना त्यांच्या कामगिरीला नियंत्रित करणारी औषधे देणे टाळले पाहिजे. ते नीतिमत्तेला धरून नाही.
फेडरेशनचे मात्र यासंदर्भात म्हणणे आहे की, आम्ही खेळाडूंच्या क्षेत्रात एकसमानता असावी याच उद्देशाने ही पावले उचलली आहेत. फेडरेशनचे अध्यक्ष सबास्टिअन को यांनी या नव्या नियमावलीची घोषणा करताना म्हटले होते की, 'आम्ही म्हणत नाही की, टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण निसर्गतः जास्त असलेले खेळाडू हे फसवणूक करत आहेत. पण खेळात एकसमानता असावी एवढ्याच उद्देशाने ही नियमावली तयार करण्यात आली आहे. खेळाडूंनी केवळ गुणवत्तेच्या जोरावरच आपले श्रेष्ठत्व सिद्ध केले पाहिजे. प्रत्येक १००० महिलांमागे ७ महिलांमध्ये टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण निसर्गतः जास्त असते. ते नियंत्रित करण्यासाठी खेळाडूंनी आपापल्या डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार औषधे घ्यावीत. आम्ही त्यांना शस्त्रक्रिया करण्यास सांगत नाही. जगभरात ज्या पद्धतीने गर्भनिरोधक गोळ्यांचा वापर होतो, तसेच या टेस्टोस्टेरॉनचे नियंत्रण करावे.'
एकूणच टेस्टोस्टेरॉनच्या अतिरिक्त प्रमाणावरून सध्या रणकंदन सुरू असले तरी त्यात या खेळाडू भरडल्या जाणार आहेत. क्रीडा लवादाने जर त्यांच्या बाजूने निकाल दिला नाही तर खेळाडूंना आपल्या कारकीर्दीविषयी संभ्रम निर्माण होणार आहे. त्यामुळे लवकरात लवकर यासंदर्भातील संशोधन होऊन याचा निर्णय लागावा. त्यात कुठल्याही मानवाधिकारांचाही भंग होऊ नये, तिथे वर्णद्वेषातून अशा खेळाडूंबाबत आकस असू नये. ऑलिम्पिक जवळ येत आहे. त्या अनुषंगाने या एकूण प्रकरणावरील मळभ दूर होईल आणि मध्यममार्ग निघेल अशी अपेक्षा करू.
mahesh.vichare@timesgroup.com
काही दिवसांपूर्वी दक्षिण आफ्रिकेची धावपटू कॅस्टर सेमेन्याने क्रीडा लवादाकडे केलेली याचिका फेटाळण्यात आली. आंतरराष्ट्रीय अथलेटिक्स फेडरेशनच्या नव्या नियमानुसार महिला खेळाडूंच्या शरीरात टेस्टोस्टेरॉन या संप्रेरकाचे प्रमाण ठराविक मर्यादेपलिकडे असेल तर त्या खेळाडूला हे प्रमाण नियंत्रित करून मगच आंतरराष्ट्रीय शर्यतींमध्ये सहभागी होता येईल. या नव्या नियमावलीमुळे काही धावपटूंची कारकीर्दच पणाला लागली आहे. त्यात सेमेन्या, वाम्बुई अशा खेळाडूंचा समावेश आहे. मागे भारताच्या द्युती चंद हिलाही अशा आव्हानाचा सामना करावा लागला होता. मात्र या नव्या नियमावलीत १०० व २०० मीटर शर्यतीतील खेळाडूंना वगळण्यात आल्यामुळे द्युतीचा मार्ग मोकळा झाला. या नियमात ४०० मीटर ते १ मैल या अंतरासाठी धावणाऱ्या खेळाडूंवर काही बंधने घातल्यामुळे त्यातील खेळाडूंपुढे अस्तित्व टिकविण्याचे आव्हान उभे राहिले आहे.
टेस्टोस्टेरॉनची मर्यादा
टेस्टोस्टेरॉनची मर्यादा, त्यावरील नियंत्रण, त्यासंदर्भात केलेले दावे-प्रतिदावे, संशोधन, अनेक तज्ज्ञांची परस्परविरोधी मते यामुळे हा सगळा मामला मोठा किचकट बनला आहे. हा विषय नेमका काय आहे, हे प्रथम समजून घ्यावे लागेल. अथलेटिक्समध्ये पुरुष आणि महिला खेळाडू असे स्वतंत्र विभाग आहेत. सगळ्याच खेळात ते असतात. पण अथलेटिक्समध्ये महिला खेळाडूंमध्ये टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण अधिक असेल तर त्यांना महिलांसोबत कसे धावता येईल, तिथे भेदभाव होईल, असा फेडरेशनचा दावा आहे. त्यानुसार त्यांनी नवी नियमावली तयार केली आहे. या नियमावलीमुळे या खेळाडू ठराविक गटात महिलांमध्ये खेळू शकत नाहीत पण पुरुषांमध्ये त्यांना खेळण्याची मुभा दिली आहे. तिथे या खेळाडू द्विधा मनःस्थितीत सापडल्या आहेत. हे टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण वाढण्याचे कारण त्या खेळाडूच्या जननेंद्रियात झालेला बदल असू शकतो. पुरुषांमध्ये XY ही गुणसूत्रे असतात तर महिलांमध्ये XX. पण काहीवेळा जनुकीय बदलांमुळे महिलांमध्ये Y गुणसूत्र आल्यास त्या महिलेमध्ये टेस्टोस्टेरॉन निर्माण करणाऱ्या ऊती (tissue) तयार होतात. हे संप्रेरक खेळाडूच्या मांसपेशींना सक्षम बनवते किंवा त्या व्यक्तीला रक्तातून ऑक्सिजनचा अधिक पुरवठा होतो. त्यामुळे अशा खेळाडूला प्रत्यक्ष कामगिरी करताना अतिरिक्त फायदा मिळण्याची शक्यता फेडरेशनला वाटते. काही संशोधनांचा आधारही त्यांनी त्यासाठी घेतला आहे. हे टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण महिलांमध्ये रक्ताच्या प्रत्येक लीटरमागे ५ नॅनोमोल यापेक्षा कमी असणे आवश्यक आहे. ते या खेळाडूंनी विविध औषधे, इंजेक्शन्सच्या आधारे कमी करावे असे फेडरेशनचे म्हणणे आहे. यालाच खेळाडूंचा आक्षेप आहे.
खेळाडूंच्या शंका
सध्या ४६ खेळाडू विविध औषधांच्या माध्यमातून आपल्या शरीरातील टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण नियंत्रित करत असल्याचा फेडरेशनचा दावा आहे. पण सेमेन्या आणि वाम्बुई यांनी आपल्या कारकीर्दीबद्दल भीती व्यक्त केली आहे. ती एकाठिकाणी योग्यही ठरते. कारण टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण कमी करण्यासाठी जी औषधे त्यांना घ्यावी लागतील, त्यातून या खेळाडूंच्या आरोग्यावर विपरित परिणाम होतील अथवा नाही, याची कोणतीही खात्री देता येत नाही. त्याविषयी खेळाडूंच्या मनात शंका आहे. दुसरी गोष्ट म्हणजे हे टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण खेळाडूंनी जाणीवपूर्वक वाढवलेले नाही. निसर्गतः त्यांच्यात ही गोष्ट अधिक प्रमाणात तयार होते आहे. आणि तिसरी गोष्ट म्हणजे या टेस्टोस्टेरॉन वाढण्याचा नेमका किती फायदा त्यांना मिळतो, इतर सर्वसामान्य महिला खेळाडूंपेक्षा त्या नेहमीच सरस ठरतात का, याचाही विचार होण्याची आवश्यकता आहे.
फेडरेशनने जी नियमावली तयार केली आहे त्यानुसार टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण अधिक असलेल्या खेळाडू ऑलिम्पिकसह कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय स्पर्धात सहभागी होऊ शकत नाहीत जोपर्यंत त्या या संप्रेरकाचे प्रमाण नियंत्रित करत नाहीत. त्यांना हे प्रमाण नियंत्रित करायचे नसेल तर त्यांनी आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांत भाग घेऊ नये. जर भाग घ्यायचा असेलच तर पुरुषांच्या गटात कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांत खेळावे किंवा अशा खेळाडूंसाठी स्वतंत्र स्पर्धा असतील तर त्यात भाग घ्यावा. फेडरेशनच्या या नियमावलीमुळे सेमेन्या, वाम्बुईसारख्या खेळाडूंची चांगलीच कोंडी झाली आहे. त्यातच सेमेन्याने क्रीडा लवादाकडे जी याचिका केली, ती फेटाळून लावण्यात आली. क्रीडा लवादानेही फेडरेशनचे नियम उचलून धरले. त्यामुळे अशा खेळाडूंना आता या नियमावलीविरोधा संघर्ष करावा लागणार आहे.
संप्रेरकांचा फायदा होतो?
खरे तर या टेस्टोस्टेरॉनचा नेमका किती फायदा या खेळाडूंना मिळतो याविषयी आणखी संशोधन होण्याची गरज आहे. अनेक शास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे की, या संप्रेरकाचा महिलांना फायदा मिळेलच असे काही सांगता येत नाही. ब्रिटनच्या मेडिकल जर्नलमध्ये कॅरा टेनेनबाऊम व शेरी बेकर यांनी लिहिलेल्या प्रबंधानुसार फेडरेशनने केलेला अभ्यास पूर्णपणे खात्रीलायक आहे असे नाही. टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण जास्त आहे म्हणून याच खेळाडू पदक जिंकतील याची खात्री देता येते का? जॉर्ज वॉशिंग्टन विद्यापीठातील प्रो. एरिक विलेन यांच्या मते ५ नॅनोमोल प्रति लिटर इतके टेस्टोस्टेरॉन असलेली महिला खेळाडू रक्तात ४ नॅनोमोल प्रति लिटर संप्रेरक असलेल्या खेळाडूपेक्षा सरस असेल असे म्हणता येईल का?
वैद्यकीय संकेतांचे उल्लंघन
खेळाडूंना औषधे घेऊन शरीरातील संप्रेरकांचे प्रमाण नियंत्रित करायला लावणे हे वैद्यकीय संकेतांचा भंग आहे यासाठी आणखी एका गोष्टीचा आधार घेतला जातो तो म्हणजे हेलसिंकी जाहीरनाम्याचा. डॉक्टरांनी पाळायच्या नीतिमत्तेसंदर्भातील सूचनांमध्ये नमूद केले आहे की, औषधांचा वापर हा रुग्णाला वाचविण्यासाठी, त्याचे आयुष्य पुन्हा रुळावर आणण्यासाठीच केला गेला पाहिजे. असे असताना फेडरेशन तंदुरुस्त व्यक्तींना औषधे वापरून एकप्रकारे रुग्ण बनण्यास प्रवृत्त करत आहे. जागतिक वैद्यकीय संघटनेने आपल्या या जाहीरनाम्याच्य माध्यमातून म्हटले आहे की, जगभरातील डॉक्टरांनी अशा पद्धतीने खेळाडूंना त्यांच्या कामगिरीला नियंत्रित करणारी औषधे देणे टाळले पाहिजे. ते नीतिमत्तेला धरून नाही.
फेडरेशनचे मात्र यासंदर्भात म्हणणे आहे की, आम्ही खेळाडूंच्या क्षेत्रात एकसमानता असावी याच उद्देशाने ही पावले उचलली आहेत. फेडरेशनचे अध्यक्ष सबास्टिअन को यांनी या नव्या नियमावलीची घोषणा करताना म्हटले होते की, 'आम्ही म्हणत नाही की, टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण निसर्गतः जास्त असलेले खेळाडू हे फसवणूक करत आहेत. पण खेळात एकसमानता असावी एवढ्याच उद्देशाने ही नियमावली तयार करण्यात आली आहे. खेळाडूंनी केवळ गुणवत्तेच्या जोरावरच आपले श्रेष्ठत्व सिद्ध केले पाहिजे. प्रत्येक १००० महिलांमागे ७ महिलांमध्ये टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण निसर्गतः जास्त असते. ते नियंत्रित करण्यासाठी खेळाडूंनी आपापल्या डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार औषधे घ्यावीत. आम्ही त्यांना शस्त्रक्रिया करण्यास सांगत नाही. जगभरात ज्या पद्धतीने गर्भनिरोधक गोळ्यांचा वापर होतो, तसेच या टेस्टोस्टेरॉनचे नियंत्रण करावे.'
एकूणच टेस्टोस्टेरॉनच्या अतिरिक्त प्रमाणावरून सध्या रणकंदन सुरू असले तरी त्यात या खेळाडू भरडल्या जाणार आहेत. क्रीडा लवादाने जर त्यांच्या बाजूने निकाल दिला नाही तर खेळाडूंना आपल्या कारकीर्दीविषयी संभ्रम निर्माण होणार आहे. त्यामुळे लवकरात लवकर यासंदर्भातील संशोधन होऊन याचा निर्णय लागावा. त्यात कुठल्याही मानवाधिकारांचाही भंग होऊ नये, तिथे वर्णद्वेषातून अशा खेळाडूंबाबत आकस असू नये. ऑलिम्पिक जवळ येत आहे. त्या अनुषंगाने या एकूण प्रकरणावरील मळभ दूर होईल आणि मध्यममार्ग निघेल अशी अपेक्षा करू.