डॉ. श्रीकांत कार्लेकर
आपल्या पृथ्वीसारखंच जीवन असलेला आणखी कुठला ग्रह अवकाशाच्या अथांग पोकळीत आहे का, याचा शोध घ्यायला निघालेल्या नासाच्या केप्लर मोहिमेतून माहितीचा प्रचंड साठा शास्त्रज्ञांच्या हाती पडला. एखाद्या गवताच्या गंजीतून धुंडाळताना महत्त्वाचा ऐवज सापडावा तसा आंतरराष्ट्रीय संशोधकांच्या एका गटाला या माहितीच्या प्रचंड साठ्यातून २० नव्या वस्ती करण्यायोग्य आणि जीवनाला पोषक ठरू शकतील अशा ग्रहांचा शोध लागला आहे.
२००९पासूनच्या आपल्या मोहिमेत केप्लरने अक्षरशः अगणित नवीन घटनांचा शोध घेतला आहे. आता त्यानं शोधलेल्या स्वतःच्या सूर्यांभोवती फिरणाऱ्या २० बहिर्ग्रहांवर (Exoplanets ) माणसाला वस्ती करता येईल अशी परिस्थिती असावी, असं लक्षात आलं आहे. याआधी केप्लर यानाने एकूण २१९ बहिर्ग्रहांचा शोध घेतला होता. त्यापैकी १० वस्ती करण्यायोग्य असावेत असा अंदाज करण्यात आला होता. नासाच्या अवकाश निरीक्षण केंद्राने ७ मार्च २००९मध्ये, इतर ताऱ्यांभोवती फिरणाऱ्या पृथ्वीसदृश ग्रहांचा शोध घेण्यासाठी मोहीम सुरू केली होती. केप्लरच्या साह्याने एकूण १,४५,००० ताऱ्यांची तेजस्विता (Brightness) तपासली जाते आणि त्यानंतर ती पृथ्वीवर पाठविली जाते. या तेजस्वितेच्या अभ्यासानंतर तो बहिर्ग्रह आहे किंवा नाही याचा निर्णय घेतला जातो.
या २० ग्रहांपैकी KOI - ७९२३. ०१ असं नामकरण केलेला एक ग्रह, तर आपल्या पृथ्वीसारखाच असल्याचं दिसून आलं आहे. तिथल्या एका वर्षाचे दिवसही ३९५ म्हणजे पृथ्वीवरच्या ३६५ दिवसांशी मिळतेजुळते आहेत आणि त्याचा आकारही पृथ्वीच्या आकाराच्या ९७ टक्के इतका आहे. तो ज्या सूर्याभोवती फिरत आहे, तो सूर्यही आकारानं, वस्तुमानानं आणि वयोमानानंही आपल्या सूर्यासारखाच आहे. मात्र, त्याचं धातूत्व (metallicity) आपल्या सूर्याच्या दुप्पट आहे. धुक्यानं वेढलेल्या या खडकाळ थंड ग्रहावर जीवनाचं (life ) अस्तित्व असू शकेल, इतकी उब आणि उष्णताही आहेच. त्यामुळेच काही शास्त्रज्ञांच्या मते या ग्रहावर माणसासारखेच किंवा आपण कल्पना करतो, तसे परग्रहीय जीव (Alians) असण्याची दाट शक्यता आहे. या ग्रहावरचं हवामान पृथ्वीवरच्या सैबेरियासारख्या टुंड्रा हवामानाशी साधर्म्य सांगणारं आहे.
आपण कल्पना करतो, तसे परग्रहीय जीव (Alians) दिसण्याची शक्यता या सर्वच ग्रहांच्या बाबतीत आहे, असंही ज्यांनी केप्लरने पाठविलेल्या माहितीचा सविस्तर अभ्यास केला आहे, अशा अनेक शास्त्रज्ञांचं म्हणणं आहे. कारण यापैकी बऱ्याच ग्रहांच्या, त्यांच्या स्वतःच्या सूर्याभोवती फिरण्याच्या गती, त्यावरील तापमान, सामान्य हवामान हे पृथ्वीवरील या सर्व घटकांच्या कमी-अधिक प्रमाणासारखंच असल्याचं आढळलं आहे. त्यामुळेच दुसरी ‘वसुंधरा’ शोधण्याचे माणसाचे प्रयत्न अवकाशाच्या याच भागात संपन्न होतील, असाही आशावाद बळावतो आहे. माणसासारखेच किंवा आपण कल्पना करतो, तसे परग्रहीय जीव शोधण्यासाठी KOI - ७९२३. ०१ या ग्रहावर माणसाला अवकाशयान पाठवावं लागेल. तिथं ते मिळण्याची शक्यता जास्त आहे असाही दावा केला जात आहे.
पृथ्वी ही वास्तव्यासाठी अनुकूल राहणार नाही. त्यामुळे माणसाला आपले अस्तित्व टिकवायचे असेल तर वस्ती करण्यायोग्य ग्रहाचा ग्रहाचा शोध घ्यावाच लागेल असे मत जगप्रसिद्ध पदार्थविज्ञान शास्त्रज्ञ डॉ. स्टीफन हॉकिंग यांनी नुकतेच व्यक्त केले होते. येत्या हजार ते दहा हजार वर्षांत पृथ्वीवर मोठे संकट येण्याची शक्यता खूपच मोठी आहे. तोपर्यंत माणसाने इतर ग्रहावर वस्ती केलेली असलीच पाहिजे, असे हॉकिंग यांनी २०१६मध्ये ब्रिटनच्या ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी युनिअनमध्ये केलेल्या भाषणात म्हटलेच होते. या काळात अवकाशाच्या अफाट पसाऱ्यातील ग्रह व ताऱ्यांवर मानवाने वास्तव्याची ठिकाणे शोधून, ती राहण्यायोग्य केली तरच मानवजातीचे अस्तित्व अबाधित राहू शकेल असे त्यांनी त्यावेळीच म्हटले होते.
नोव्हेंबर २०१६नंतर त्यांनी त्यांचे हे भाकीत येत्या एक हजार वर्षातच खरे ठरण्याची शक्यता मांडायला सुरुवात केली होती. आता तर माणसाकडे परग्रहावर वास्तव्य करण्यासाठी केवळ शंभर वर्षेच आहेत असे मत त्यांनी मांडले आहे. हॉकिंग यांच्या मताप्रमाणे जर वस्तीसाठी बाहेरच्या ग्रहांचा शोध घ्यायलाच लागणार असेल, तर आज आपल्याला वस्ती करण्यायोग्य अशा किती आणि कोणत्या ग्रहांची माहिती आहे याचाही विचार यानिमित्ताने वैज्ञानिकांनी पुन्हा एकदा सुरू केला आहे.
काही शास्त्रज्ञांच्या मते ‘पृथ्वी’सारखा ग्रह अवकाशांत मिळेल की नाही यापेक्षा कुठे मिळेल हा महत्त्वाचा प्रश्न आहे. पृथ्वीसारखे ग्रह असतीलच याची खात्री अनेकांना आहे. अवकाशाच्या पोकळीतील अशा प्रकारच्या २० ग्रहांवर पृथ्वीसदृश्य परिस्थिती असावी व ते माणसाच्या वास्तव्यासाठी योग्य असावेत असा अंदाज नासाच्या केप्लर मिशन मधून वर्तविण्यात आला आहेच. स्पिट्झर, हबल, केप्लर टेलिस्कोपच्या मदतीने यावर आणखी प्रकाश पडेल. केप्लर आणि हबल स्पेस टेलिस्कोपच्या निरीक्षणातून, अनेक ताऱ्यांभोवती फिरणाऱ्या तीन हजार पृथ्वीसदृश ग्रहांचा आपल्या आकाशगंगेतच समावेश असावा, असा अंदाज यापूर्वीच व्यक्त करण्यात आला आहे. मात्र, यातील माणसाला राहायला योग्य किती असतील आणि किती ग्रहांपर्यंत जाता येईल हे सांगणे आजही कठीण आहे हे मात्र नक्की.
आपल्या पृथ्वीसारखंच जीवन असलेला आणखी कुठला ग्रह अवकाशाच्या अथांग पोकळीत आहे का, याचा शोध घ्यायला निघालेल्या नासाच्या केप्लर मोहिमेतून माहितीचा प्रचंड साठा शास्त्रज्ञांच्या हाती पडला. एखाद्या गवताच्या गंजीतून धुंडाळताना महत्त्वाचा ऐवज सापडावा तसा आंतरराष्ट्रीय संशोधकांच्या एका गटाला या माहितीच्या प्रचंड साठ्यातून २० नव्या वस्ती करण्यायोग्य आणि जीवनाला पोषक ठरू शकतील अशा ग्रहांचा शोध लागला आहे.
२००९पासूनच्या आपल्या मोहिमेत केप्लरने अक्षरशः अगणित नवीन घटनांचा शोध घेतला आहे. आता त्यानं शोधलेल्या स्वतःच्या सूर्यांभोवती फिरणाऱ्या २० बहिर्ग्रहांवर (Exoplanets ) माणसाला वस्ती करता येईल अशी परिस्थिती असावी, असं लक्षात आलं आहे. याआधी केप्लर यानाने एकूण २१९ बहिर्ग्रहांचा शोध घेतला होता. त्यापैकी १० वस्ती करण्यायोग्य असावेत असा अंदाज करण्यात आला होता. नासाच्या अवकाश निरीक्षण केंद्राने ७ मार्च २००९मध्ये, इतर ताऱ्यांभोवती फिरणाऱ्या पृथ्वीसदृश ग्रहांचा शोध घेण्यासाठी मोहीम सुरू केली होती. केप्लरच्या साह्याने एकूण १,४५,००० ताऱ्यांची तेजस्विता (Brightness) तपासली जाते आणि त्यानंतर ती पृथ्वीवर पाठविली जाते. या तेजस्वितेच्या अभ्यासानंतर तो बहिर्ग्रह आहे किंवा नाही याचा निर्णय घेतला जातो.
या २० ग्रहांपैकी KOI - ७९२३. ०१ असं नामकरण केलेला एक ग्रह, तर आपल्या पृथ्वीसारखाच असल्याचं दिसून आलं आहे. तिथल्या एका वर्षाचे दिवसही ३९५ म्हणजे पृथ्वीवरच्या ३६५ दिवसांशी मिळतेजुळते आहेत आणि त्याचा आकारही पृथ्वीच्या आकाराच्या ९७ टक्के इतका आहे. तो ज्या सूर्याभोवती फिरत आहे, तो सूर्यही आकारानं, वस्तुमानानं आणि वयोमानानंही आपल्या सूर्यासारखाच आहे. मात्र, त्याचं धातूत्व (metallicity) आपल्या सूर्याच्या दुप्पट आहे. धुक्यानं वेढलेल्या या खडकाळ थंड ग्रहावर जीवनाचं (life ) अस्तित्व असू शकेल, इतकी उब आणि उष्णताही आहेच. त्यामुळेच काही शास्त्रज्ञांच्या मते या ग्रहावर माणसासारखेच किंवा आपण कल्पना करतो, तसे परग्रहीय जीव (Alians) असण्याची दाट शक्यता आहे. या ग्रहावरचं हवामान पृथ्वीवरच्या सैबेरियासारख्या टुंड्रा हवामानाशी साधर्म्य सांगणारं आहे.
आपण कल्पना करतो, तसे परग्रहीय जीव (Alians) दिसण्याची शक्यता या सर्वच ग्रहांच्या बाबतीत आहे, असंही ज्यांनी केप्लरने पाठविलेल्या माहितीचा सविस्तर अभ्यास केला आहे, अशा अनेक शास्त्रज्ञांचं म्हणणं आहे. कारण यापैकी बऱ्याच ग्रहांच्या, त्यांच्या स्वतःच्या सूर्याभोवती फिरण्याच्या गती, त्यावरील तापमान, सामान्य हवामान हे पृथ्वीवरील या सर्व घटकांच्या कमी-अधिक प्रमाणासारखंच असल्याचं आढळलं आहे. त्यामुळेच दुसरी ‘वसुंधरा’ शोधण्याचे माणसाचे प्रयत्न अवकाशाच्या याच भागात संपन्न होतील, असाही आशावाद बळावतो आहे. माणसासारखेच किंवा आपण कल्पना करतो, तसे परग्रहीय जीव शोधण्यासाठी KOI - ७९२३. ०१ या ग्रहावर माणसाला अवकाशयान पाठवावं लागेल. तिथं ते मिळण्याची शक्यता जास्त आहे असाही दावा केला जात आहे.
पृथ्वी ही वास्तव्यासाठी अनुकूल राहणार नाही. त्यामुळे माणसाला आपले अस्तित्व टिकवायचे असेल तर वस्ती करण्यायोग्य ग्रहाचा ग्रहाचा शोध घ्यावाच लागेल असे मत जगप्रसिद्ध पदार्थविज्ञान शास्त्रज्ञ डॉ. स्टीफन हॉकिंग यांनी नुकतेच व्यक्त केले होते. येत्या हजार ते दहा हजार वर्षांत पृथ्वीवर मोठे संकट येण्याची शक्यता खूपच मोठी आहे. तोपर्यंत माणसाने इतर ग्रहावर वस्ती केलेली असलीच पाहिजे, असे हॉकिंग यांनी २०१६मध्ये ब्रिटनच्या ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी युनिअनमध्ये केलेल्या भाषणात म्हटलेच होते. या काळात अवकाशाच्या अफाट पसाऱ्यातील ग्रह व ताऱ्यांवर मानवाने वास्तव्याची ठिकाणे शोधून, ती राहण्यायोग्य केली तरच मानवजातीचे अस्तित्व अबाधित राहू शकेल असे त्यांनी त्यावेळीच म्हटले होते.
नोव्हेंबर २०१६नंतर त्यांनी त्यांचे हे भाकीत येत्या एक हजार वर्षातच खरे ठरण्याची शक्यता मांडायला सुरुवात केली होती. आता तर माणसाकडे परग्रहावर वास्तव्य करण्यासाठी केवळ शंभर वर्षेच आहेत असे मत त्यांनी मांडले आहे. हॉकिंग यांच्या मताप्रमाणे जर वस्तीसाठी बाहेरच्या ग्रहांचा शोध घ्यायलाच लागणार असेल, तर आज आपल्याला वस्ती करण्यायोग्य अशा किती आणि कोणत्या ग्रहांची माहिती आहे याचाही विचार यानिमित्ताने वैज्ञानिकांनी पुन्हा एकदा सुरू केला आहे.
काही शास्त्रज्ञांच्या मते ‘पृथ्वी’सारखा ग्रह अवकाशांत मिळेल की नाही यापेक्षा कुठे मिळेल हा महत्त्वाचा प्रश्न आहे. पृथ्वीसारखे ग्रह असतीलच याची खात्री अनेकांना आहे. अवकाशाच्या पोकळीतील अशा प्रकारच्या २० ग्रहांवर पृथ्वीसदृश्य परिस्थिती असावी व ते माणसाच्या वास्तव्यासाठी योग्य असावेत असा अंदाज नासाच्या केप्लर मिशन मधून वर्तविण्यात आला आहेच. स्पिट्झर, हबल, केप्लर टेलिस्कोपच्या मदतीने यावर आणखी प्रकाश पडेल. केप्लर आणि हबल स्पेस टेलिस्कोपच्या निरीक्षणातून, अनेक ताऱ्यांभोवती फिरणाऱ्या तीन हजार पृथ्वीसदृश ग्रहांचा आपल्या आकाशगंगेतच समावेश असावा, असा अंदाज यापूर्वीच व्यक्त करण्यात आला आहे. मात्र, यातील माणसाला राहायला योग्य किती असतील आणि किती ग्रहांपर्यंत जाता येईल हे सांगणे आजही कठीण आहे हे मात्र नक्की.