ट्रम्पना हादरा
इंट्रो
अमेरिकन काँग्रेसच्या निवडणुकांचा ऐतिहासिक आढावा घेतला, तर ज्या पक्षाचा उमेदवार अध्यक्षीय निवडणूक जिंकतो, तो पक्ष नंतर दोन वर्षांनी होणाऱ्या या दोन्ही सभागृहांच्या मध्यावधी निवडणुकामध्ये हरण्याची शक्यता मोठ्या प्रमाणात असते. ही जय-पराजयाची मालिका या वेळीही खरी ठरली; परंतु फलस्वरूप, आधीच्या अध्यक्षांच्या तुलनेने ट्रम्प यांच्यामागे यापुढे लागणारे काँग्रेसचे शुक्लकाष्ठ अधिक क्लेशकारक असू शकते.
हरीश जोशी
जागतिक राजकारणाच्या पटावरील पारंपरिक सोंगट्यांना उधळून लावीत एका झंझावातात सत्तेवर आलेले रंगेल, अब्जाधीश डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या बेबंदशाहीला अमेरिकेत नुकत्याच झालेल्या प्रतिनिधी सभागृहातील विरोधी डेमोक्रॅटिक पक्षाच्या सरशीने चाप बसणार याची चर्चा रंगत असतानाच, ट्रम्प यांनी निकालानंतर अवघ्या काही तासांत अॅटर्नी जनरल जेफ सेशन यांची हकालपट्टी केली. अमेरिकी काँग्रेसच्या मध्यावधी निवडणुकीनंतर राजकीय मूल्यमापन करून उर्वरित दोन वर्षांसाठी आपल्या प्रशासकीय व्यवस्थेत व मंत्रिमंडळात फेरबदल करण्याचा सत्तारूढ अध्यक्षांचा शिरस्ता असतो; पण विधी खाते सांभाळणाऱ्या सेशन यांची इतक्या झटपट उचलबांगडी व या महत्त्वाच्या मध्यावधी निवडणुकांचे संमिश्र निकाल यांचा थेट संबंध आहे.
ट्रम्प यांच्या आतापर्यंतच्या कारकिर्दीवर कौल म्हणून बघितल्या गेलेल्या या निवडणुकीत रिपब्लिकन पक्षाकडून प्रतिनिधी सभागृह (हाउस ऑफ रिप्रेझेंटेटिव्ज) डेमोक्रॅटिक पक्षाने गेल्या आठ वर्षांत प्रथमच खेचून आणले आहे. वरिष्ठ सभागृहात म्हणजेच सिनेटमध्ये सत्तारूढ रिपब्लिकन पक्षाचे बहुमत कायम असून त्यात थोडी वाढही झाली आहे. यामुळे अध्यक्षांचे धाबे दणाणले आहे. हिलरी क्लिंटन यांचा २०१६ च्या निवडणुकीत पराभव करण्यासाठी रशियाने हस्तक्षेप केला आणि फेसबुक व ट्विटरसारख्या समाजमाध्यमांतून खोटे अकाउंट उघडून क्लिंटनविरोधी अपप्रचाराची राळ उठविली, या आरोपाची चौकशी करण्यासाठी विधी खात्याने नेमलेल्या माजी ख्यातनाम एफबीआय संचालक रोबर्ट मुलर यांच्या तपासाचा अपेक्षित अहवाल, हे यामागचे ठळक कारण आहे. गेले वर्षभर सुरू असलेल्या या चौकशीच्या अहवालात या क्लिंटनविरोधी हस्तक्षेपात व हॅकिंगमध्ये ट्रम्प व त्यांच्या सहकाऱ्यांचे रशियाशी संगनमत होते, असा पुरावा सामोर आल्यास परकी शक्तींबरोबर हातमिळवणी करण्याच्या गंभीर आरोपावरून अध्यक्षांवर महाभियोग चालविण्याचे पाऊल डेमोक्रॅटिक बहुमत असलेले ४३५ सदस्यांचे प्रतिनिधिगृह उचलू शकते.
रिपब्लिकन पक्षाच्या ताब्यात असलेल्या सिनेटच्या पाठिंब्याशिवाय हा प्रस्ताव पुढे जाणे कठीण असले, तरी त्या अनुषंगाने ट्रम्प यांना अनेक प्रकारच्या चौकशीसाठी सवाल-जबाबांच्या जंजाळात अडकून, वैयक्तिक मानहानी व कुचंबणेला तोंड द्यावे लागण्याची शक्यता आहे. या संदर्भात एक विशेष महत्त्वाची बाब अशी, की सदनातील बहुमताच्या जोरावर डेमोक्रॅटिक सदस्यांना अध्यक्षांना कोर्टात उभे करण्यासाठी समन्स काढण्याचे अधिकारही प्राप्त होतील. अमेरिकेची सध्याची सुधारलेली अर्थव्यवस्था, रोजगारवाढ या सकारात्मक कामगिरीबरोबर स्थलांतरितांच्या विरुद्ध रान पेटवून देण्याच्या नकारात्मक धोरणातून व सामाजिक, वांशिक ध्रुवीकरणातून मतपेटीतून विजय मिळविण्याचे ट्रम्प यांचे मनसुबे फिस्कटले तर आहेच; परंतु पुढील दोन वर्षांत पदोपदी विरोधी सभागृहाबरोबर संघर्ष करण्याची वेळ त्यांच्यावर आली आहे. मुलर चौकशी व तिचा अहवाल यांची टांगती तलवार ही त्यांना वैयक्तिकरीत्या अधिक धोकादायक ठरू शकते.
असहिष्णू व आत्मकेंद्रित प्रवृत्तीच्या ट्रम्प यांना हे सगळे नकोसे आहे. सेशन यांच्यापाठोपाठ विधी खात्याने नेमलेले विशेष वकील मुलर यांचीही ट्रम्प गच्छंती करतील आणि त्यांना 'नकोशी' झालेली चौकशीच गुंडाळून टाकतील, अशीदेखील शंका उपस्थित केली जात आहे; परंतु त्यातून रिपब्लिकन पक्षाला घटनात्मक प्रथांची पायमल्ली करण्याच्या आरोपास सामोरे जावे लागेल. मात्र, या निवडणुकांच्या निकालानंतर ट्रम्प यांनी, मुलर यांना आपण काढून टाकू शकतो; पण अद्याप तसे केलेले नाही, असे जाहीर केले. मुलर समितीच्या कामावर प्रचंड पैसा खर्च होत असल्याबद्दल तीव्र नापसंतीही व्यक्त केली. सेशन यांच्या जागी मुलर यांचे टीकाकार मॅथ्यू व्हिटकर यांची नेमणूक करून चौकशी समितीवर दबाव वाढविला आहे.
डेमोक्रॅटिक बहुमताचे सभागृह येत्या जानेवारीत काम सुरू करील, तेव्हा आतापर्यंत ट्रम्प यांनी सादर न केलेले त्यांचे करविवरण पत्रक हा दुसरा कळीचा मुद्दा असेल आणि त्याने ट्रम्प यांच्या अडचणीत भर पडू शकते. ट्रम्प यांच्या व्यावसायिक पारदर्शकतेबद्दल विरोधक अनेक शंका उपस्थित करीत आहेत. डेमोक्रॅटिक पक्षनेत्या नॅन्सी पलोसी यांनी आपला पक्ष अध्यक्षांविरुद्ध 'नकारात्मक अजेंडा' ठेवणार नसल्याचे वक्तव्य केले आहे. निवडणूक प्रचारात पलोसी यांच्या विरुद्ध आपल्या खास शैलीत सर्व शेलकी विशेषणे वापरणाऱ्या ट्रम्प यांनी पराभवानंतर मात्र डेमोक्रॅटिक पक्षाबरोबर आपण सहकार्याला तयार असल्याचे म्हटले आहे. मात्र, आपल्यामागे चौकशीचा ससेमिरा लावण्याचा प्रयत्न डेमोक्रॅटिक पक्षाने केल्यास त्यापेक्षा अधिक चांगले डाव टाकू, अशी गर्भित धमकी देण्यास ते विसरले नाहीत. थोडक्यात, सत्ताधारी पक्षाकडे महत्त्वाच्या गोपनीय फायली असतात, हेच त्यांनी अप्रत्यक्षरीत्या नमूद केले आहे.
आपल्या स्वभावानुसार ट्रम्प यांनी सिनेटमधील विजयाचे श्रेय स्वत:च्या झंझावाती प्रचाराला दिले आहे. प्रतिनिधी सभागृहात आतापर्यंत असलेले बहुमत गमावल्यावरही 'सिनेट'चे बहुमत राखणे हा एक मोठा ऐतिहासिक विजय असल्याचेही दाखले दिले आहेत. गोऱ्या व ग्रामीण मतदारांनी ट्रम्प यांना व उपनगरीय आणि तरुण मतदारांनी डेमोक्रॅटिक पक्षाला पाठिंबा दिल्याचे निकालाच्या विश्लेषणात दिसून येते. सुमारे शंभर स्त्री उमेदवार (त्यात दोन मुस्लिम महिला आहेत) या निवडणुकीत यशस्वी ठरल्या व त्यात डेमोक्रॅटिक पक्षाच्या अधिक आहेत. स्त्रियांबद्दलची ट्रम्प यांनी केलेली अवमानकारक विधाने व 'मी टू' चळवळ यातून स्त्री उमेदवारांची संख्या वाढल्याचे संकेत मिळतात.
ट्रम्प यांनी या निवडणुकीत अमेरिकन संकुचित राष्ट्रवाद आणि देशाचा पारंपरिक मुक्त व्यवस्थेचा उदारमतवाद या दोन विचारधारांचे जाणीवपूर्वक ध्रुवीकरण करण्याचा प्रयत्न केला. याला आणखी एक अस्तर होते, ते वर्णद्वेषाचे आणि ट्रम्प ज्याचे प्रतिनिधित्व करतात त्या गोऱ्यांच्या श्रेष्ठतावादाचे; परंतु सर्वच फासे त्यांच्या मनासारखे पडले नाहीत. वास्तविक आर्थिक आघाडीवर ट्रम्प यांचे या निवडणुकीत पारडे जड होते. अमेरिकन अर्थव्यवस्था व रोजगार निर्मिती ही 'अमेरिका फर्स्ट'च्या नाऱ्या अंतर्गत ट्रम्प यांनी धसास लावलेल्या काही धोरणांमुळे अधिक चांगल्या स्थितीत असल्याचे काही पाहण्याचे निष्कर्ष आहेत; तसेच उद्योग व मोठ्या कंपन्यांना त्यांनी दिलेल्या करसवलतीमुळे त्यांच्या व रिपब्लिकन पक्षाच्या पाठीराख्यांमध्ये आनंदाचे वातवरण निर्माण झाले.
ट्रम्प यांनी रिपब्लिकन पक्षाचे रूपांतर गौरवर्णीयांच्या राष्ट्रवादी पक्षात केल्याचाही आरोप केला जात आहे. ट्रम्प राबवीत असलेले अत्यंत कठोर असे स्थलांतरित व निर्वासित यांच्याबाबतचे धोरण हा अमेरिकेच्या राजकारणातील एक वादग्रस्त मुद्दा! अमेरिकेची जडणघडण स्थलांतरितांनीच केली असल्याने हा मुद्दा अनेकांच्या पचनी पडत नाही. मात्र, स्थलांतरितांमधूनच अमेरिकेत गुन्हेगारी प्रवृत्तीचे लोक, इतकेच नव्हे तर पश्चिम आशियातील अतिरेकीही अतिरेकीही शिरतात आणि कायदा आणि सुव्यवस्थेचा प्रश्न निर्माण होतो या ट्रम्प यांच्या युक्तिवादाला पाठिंबा देणारा एक मोठा वर्ग आहे.
अमेरिकन काँग्रेसच्या निवडणुकांचा ऐतिहासिक आढावा घेतला, तर ज्या पक्षाचा उमेदवार अध्यक्षीय निवडणूक जिंकतो, तो पक्ष नंतर दोन वर्षांनी होणाऱ्या या दोन्ही सभागृहांच्या मध्यावधी निवडणुकामध्ये हरण्याची शक्यता मोठ्या प्रमाणात असते. ही जय-पराजयाची मालिका या वेळीही खरी ठरली; परंतु फलस्वरूप, आधीच्या अध्यक्षांच्या तुलनेने ट्रम्प यांच्यामागे यापुढे लागणारे काँग्रेसचे शुक्लकाष्ठ अधिक क्लेशकारक असू शकते.
सध्या युरोपात फोफावणारा अतिरेकी राष्ट्रवाद आणि वांशिक संकुचितवाद ट्रम्प यांच्या अधिपत्याखाली अमेरिकेतही जोपासला जात असल्याचे चित्र आहे. ट्रम्प यांनी त्याला आंतरराष्ट्रीय व्यापारयुद्धाची जोड दिली. विरोधकांबद्दलचा आदर, माध्यमांचे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, वर्ण व वंशभेदविरहित राजकीय व समाजव्यवस्था व मानवाधिकारांचे रक्षण या घटनात्मक लोकशाहीच्या सुदृढ परंपरांचा व मूल्यांचा या निवडणुकीच्या कौलातून सन्मान होणे अपेक्षित आहे.
ट्रम्प यांनी २०२० मध्ये पुन्हा अध्यक्षीय निवडणूक लढविण्याचे जाहीर केले आहे. मात्र, मध्यावधी प्रतिनिधी सभागृहाच्या निवडणुकीतून मिळालेला मतदारांचा कौल त्यांना फारसा उत्साहवर्धक वाटणार नाही.
(लेखक आंतरराष्ट्रीय प्रश्नांचे अभ्यासक आहेत.)
---