डाव मांडणारा अन् उधळणाराही!

वसाहतवादाच्या जोखडातून झिम्बाब्वेची सुटका करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावणाऱ्या आणि झिम्बाब्वेवर अनेक दशके सत्ता गाजवणाऱ्या रॉबर्ट मुगाबेंचे नुकतेच वयाच्या ९५ व्या वर्षी निधन झाले. देशासाठी लढलेला 'नायक' ते देशाला नको असलेला हुकूमशहा असा त्यांचा दोन टोकांवरचा प्रवास झाला. मुगाबेंच्या कारकिर्दीवर एक नजर...

कोणे एके काळी ब्रिटिश वसाहतीचे वर्चस्व असलेल्या आफ्रिकेतील झिम्बाब्वेसारख्या छोट्याशा देशात जवळपास चार दशके सत्ता भोगणाऱ्या रॉबर्ट मुगाबेंची कारकीर्द अक्षरश: एखाद्या झंझावातासारखी होती. अनेक दशके सत्ता न सोडणाऱ्या हुकूमशहांमध्ये ते 'अग्रणी' होतेच; पण स्वत:च मांडलेला डाव स्वत:च उधळणारेही ते 'एकमेवाद्वितीय'च होते. तब्बल ३७ वर्षे सत्ता उपभोगलेल्या मुगाबेंच्या कारकिर्दीत झिम्बाब्वेचा जसा उत्कर्ष झाला, तसाच ऱ्हासही झाला. सर्वसामान्य नागरिकांनी त्यांना डोक्यावर घेतले, बंडखोरांचे ते नेते झाले. मात्र, हीच सर्वसामान्य जनता त्यांच्याविरोधात उभे ठाकली. याच नागरिकांना मुगाबे का नकोसे झाले? याचा शोध घेतला असता दिसते, ती मुगाबेंनीच धारण केलेली दोन परस्परविरोधी 'रूपं'. म्हणजे तशा दोन्हीही सोयीस्कर भूमिकाच! सत्ता गाजवत असतानाच विरोधकांना चिरडण्याची वृत्ती त्यांनी बेमालूमपणे मिरवली. शेवटच्या श्वासापर्यंत सत्ता गाजवण्याचे स्वप्न त्यांनी पाहिले. हे स्वप्न सत्यात आणण्यासाठी वाट्टेल ते केले. अर्थात त्यांचे मनसुबे त्यांच्याच एकाधिकारशाहीने उधळले गेले.

हरारेजवळच्या कुटामा मिशन येथे १९२४ मध्ये एका कॅथॉलिक कुटुंबात त्यांचा जन्म झाला. वयाच्या सतराव्या वर्षी ते शिक्षक झाले. नंतर मार्क्‍सवादाकडे झुकलेल्या मुगाबेंनी आफ्रिकेतील फोर्ट हारे विद्यापीठातून शिक्षण घेतले. तिथे आफ्रिकेतील बंडखोर नेत्यांशी त्यांच्या भेटीगाठी झाल्या. त्यातून त्यांनी प्रवाहाविरुद्ध जाण्याची प्रेरणा घेतली. घाना येथे अध्यापन करीत असताना मुगाबेंवर तिथले क्रांतिकारी नेते एन्क्रुमाह यांच्या विचारांचा प्रभाव मुगाबेंवर पडला. नंतर ते तत्कालीन ऱ्होडेशियात म्हणजे आताच्या झिम्बाब्वेत परतले आणि स्वातंत्र्यलढ्यात सहभागी झाले. दहा वर्षे तुरुंगवासात राहिले. ब्रिटिशांची वसाहत असलेल्या ऱ्होडेशियाला स्वातंत्र्य मिळवून देण्यात मुगाबेंचा महत्त्वाचा वाटा होता. मुगाबेंनी स्वातंत्र्यासाठी गनिमी लढा देताना 'झिम्बाब्वे आफ्रिकन नॅशनल युनियन'चा ताबा घेतला होता. स्वातंत्र्यासाठी दोन दशके संघर्ष केल्यानंतर १९८० मध्ये झिम्बाब्वेतील वसाहतवादी सत्तेचा शेवट झाला. मुगाबे यांच्यामुळे झिम्बाब्वेतील कृष्णवर्णीय समूहाचे नवे दिवस सुरू झाले. या समूहाला अनेक फायदेही मिळाले. आरोग्य, शिक्षणाच्या सुविधा मिळू लागल्या. देशात प्रगतीचे वारे वाहू लागले. जनतेच्या मनात ते 'हिरो' झाले. ऐंशीच्या दशकात एक नवा कृष्णवर्णीय वर्ग तयार झाला. आफ्रिकेतील सर्वसामान्य नागरिकांसाठी ते वसाहतवादविरोधी बंडखोर नेतेच होते. मात्र, अनेक दशके सत्ता उपभोगल्यानंतर त्यांच्यातील वर्चस्ववादी वृत्तीचा अतिरेक होत गेला. मुगाबेंची १९७४ मध्ये तुरुंगातून सुटका झाल्यानंतर त्यांनी गोरिल्ला युद्धाची एक शाखा असलेल्या झिम्बाब्वे आफ्रिकन नॅशनल युनियन आणि त्याच्या सशस्त्र दलावर नियंत्रण प्रस्थापित केले होते. त्यातूनच त्यांनी विरोध चिरडण्याचे काम सुरू केल्याचे इतिहास सांगतो. मुगाबे यांनी सत्तेच्या शिखरावर पोचण्यासाठी मानवाधिकाराचे दमन हा मार्ग निवडला. ते १९८० मध्ये देशाचे पंतप्रधान झाले. त्यानंतर १९८७ मध्ये त्यांनी पंतप्रधानपद रद्द करून स्वत:ला देशाचा राष्ट्रपती घोषित केले. मुगाबे यांच्या विरोधकांसाठी १९८० च्या दशकात राबविण्यात आलेल्या लष्करी मोहिमेत २० हजार जण मारले गेले होते. त्यांच्या काळात राजकीय विरोधक देशातून पार हद्दपार झाले. श्वेतवर्णीय शेतकऱ्यांवर हल्ले, लष्करी बळाचा वापर करून विरोधक संपवणे असे प्रकार त्यांनी सुरू केले. उद्योगधंदेही लयास गेले. देशातील महागाई शेकडो पटींनी वाढली. सरासरी १०० पैकी ८० जण बेरोजगार झाले. 'युनिसेफ'च्या आकडेवारीनुसार झिम्बाव्बेत कुपोषणही अनेक पटींनी वाढले. देशातील क्रीडा संस्कृती लयास गेली. काही दशकांपूर्वी झिम्बाब्वेचा आंतरराष्ट्रीय स्तरावर क्रिकेट संघ चर्चेत होता. मात्र, टप्प्याटप्प्याने क्रिकेटही लयास गेले. मुगाबेंनी वांशिकतामुक्त समाजाची निर्मिती करण्यासाठी काही पावले उचलली खरी; पण १९९२ मध्ये लागू केलेल्या जमीन अधिग्रहण कायद्याने त्यावर पाणी फिरवले. अध्यक्षीय निवडणुकीत त्यांनी २००२ मध्ये ग्रामीण मतदारांना मतदानापासून रोखले होते. त्या निवडणुकीतील हिंसाचार व इतर बाबींमुळे अमेरिका, ब्रिटन व युरोपीय समुदायाने त्यांना मान्यता नाकारली होती. त्यानंतर राष्ट्रकुलात झिम्बाब्वे वेगळा पडत गेला. त्याचा फार मोठा परिणाम त्या देशावर झाल्याचे विश्लेषकांचे म्हणणे आहे.

रॉबर्ट मुगाबे १९८० मध्ये झिम्बाब्वे स्वतंत्र झाल्यापासून २०१७ पर्यंत सत्तेत राहिले. झिम्बाब्वेच्या सैन्याने १४ नोव्हेंबर २०१७ रोजी लष्करप्रमुख कॉन्स्टँटिनो चिवेंगांच्या नेतृत्वाखाली बंड करून मुगाबे यांना स्थानबद्ध केले आणि देशाची सूत्रे आपल्या ताब्यात घेतली. ज्या पद्धतीने मुगाबेंनी एकाधिकारशाही गाजवली त्याच मार्गाचा अवलंब करून चिवेंगा यांनी त्यांना सत्तेपासून दूर सारले. मुगाबे यांच्या एकाधिकारशाहीची आंतरराष्ट्रीय स्तरावर चर्चा झाली. मात्र, सत्तेतून दूर सारण्याची हिंमत मात्र कोणी केली नाही. आफ्रिकेतील इतर कोणत्याही देशांनी त्यांना विरोध केला नाही. गोऱ्यांच्या तावडीतून सुटका करणारा लोकनेता म्हणून त्यांच्याकडे कायमच आदरयुक्त भावनेने (कदाचित भीतीनेही) पाहिले गेले. वसाहतवादविरोधी लढ्यातील प्रतिमा आणि त्यांच्यावर पाश्चात्य जगतातून होणारी कडवट टीका यामुळे मुगाबे यांचे स्थान आफ्रिका खंडातल्या नेत्यांमध्ये अधिकाधिक भक्कम होत गेले. दुसरीकडे चीनसारख्या देशानेही त्यांना कायमच पाठिंबा दिला. त्यांना शस्त्रांची रसद देऊ केली. चीननेही मग आफ्रिकेतील प्रवेशासाठी मुगाबेंचा वापर करून घेतला. पाश्चिमात्य देशांनी आफ्रिकेतील या एकाधिकारशाहीचा निषेध केला, आंतरराष्ट्रीय स्तरावर निषेध नोंदवला. मात्र, प्रत्यक्षात कोणतीही कृती झाली नाही. मृत्यूपूर्वी काही वर्षे त्यांच्या पत्नी ग्रेस मुगाबे यांना सत्तेत आणण्यासाठी धडपड सुरू केली होती. त्यानंतर ३७ वर्षे अतिशय खंबीरपणे पाठिंबा दिलेल्या लष्कराने व पक्षातील जुन्या, वरिष्ठ नेत्यांनी मुगाबे यांची साथ सोडली. नोव्हेंबर २०१७ मध्ये त्यांना नाइलाजाने सत्तात्याग करावा लागला. आफ्रिकेतील माध्यमांत आलेल्या वृत्तांनुसार, अनेकांना तर ते सत्तेत असतानाच त्यांचे निधन होईल, असे वाटत होते. झिम्बाब्वेची जनता त्यांना कंटाळली होती, हेच यातून अधोरेखित होते. मुगाबे सत्तेपासून दूर गेल्यानंतर नागरिकांनी रस्त्यावर उतरून जल्लोष साजरा केला. ज्या देशांने त्यांनी इतकी वर्षे प्रेम दिले, सन्मान दिला तोच देश मुगाबेंच्या ऱ्हासपर्वाचा आनंद साजरा करू लागला. हे सारे पाहून आफ्रिकेसह इतर देशही अवाक झाले. मुगाबे सत्तेतून गेल्यावरही त्या देशाची परिस्थिती काही सुधारली नाही, हा भाग निराळा. आता मुगाबे यांच्यानंतरचा झिम्बाब्वे कसा असेल ते पाहणे महत्त्वाचे ठरणार आहे. ऱ्होडेशियाला ब्रिटिशांच्या गुलामगिरीतून मुक्ती मिळवून देणारे अशी मुगाबे यांची सुरुवातीची ओळख असली, राजकीय विरोधकांना चिरडण्यामुळे आणि देशाची अर्थव्यवस्था बरबाद करणारी धोरणे राबविल्यामुळे त्यांची ओळख 'हुकूमशहा' म्हणूनच यापुढे स्मरणात राहील. त्या अर्थाने 'नायका'चे काम करूनही ते 'खलनायक' म्हणूनच इतिहास त्यांची नोंद घेईल.