डॉ. सुनीती सहस्रबुद्धे
संतांच्या भक्ती दर्शनात ईश्वर हा सर्वस्व मानला आहे. तोच आदी-मध्य-अंत असून ईश्वर साक्षात्कार व ईश्वराची भक्ती हे जीवनध्येय मानले जाते. मोक्ष हा परम पुरुषार्थ मानला, तर त्याच्या प्राप्तीचा भक्ती हा श्रेष्ठ मार्ग होय. भक्ती ईश्वराची करायची असल्याने ईश्वराचे स्वरूप काय, हा प्रश्न महत्त्वाचा ठरतो. ईश्वर आहे की नाही? तो एक आहे, की अनेक? तसेच तो सगुण आहे की निर्गुण? असे अनेक प्रश्न मनात नेहमीच येत असतात. समर्थांची याबाबत काय मते होती आणि त्यांच्या ग्रंथसंपदेतून ती कशाप्रकारे व्यक्त होतात, याचा विचार आपण करणार आहोत. समर्थांनी अद्वैत मताप्रमाणे निर्गुण उपासनेला प्राधान्य दिले असले, तरी भक्तीच्या मार्गाने जाणारी सगुणोपासनाही त्यांनी सांगितलेली आहे. इतकेच नव्हे, तर या सगुणाच्या आधारानेच निर्गुणाची प्राप्ती होणार आहे, असे त्यांनी म्हटले आहे. 'सगुणाचेनि आधारे निर्गुण पाविजे निर्धारे। सारासार विचारे। संतसंगे।।'(दासबोध) समर्थांनी मायेच्या अंगाने सगुणोपासना सांगितली, तर परब्रह्माच्या अंगाने निर्गुणोपासना. सगुणोपासना ही मायेप्रमाणेच मिथ्या आहे, (देवाच्या मूर्ती भंगतात, तुटतात, फुटतात या अर्थाने त्या नष्ट होतात म्हणून मिथ्या (खोटी) आहे), तर निर्गुणोपासना ही परब्रह्माप्रमाणेच शाश्वत आहे. असे असले, तरी सगुण-निर्गुण ही परस्परपूरक आहेत, परस्परविरोधी नाहीत. सगुणाच्या योगाने भक्ती, ज्ञान, श्रद्धा वाढीस लागते आणि मग निर्गुणाच्या योगाने सहजच त्या रूपाशी एकरूप होते. सगुण सुलभ व सुरक्षित आहे; परंतु सगुणाला निर्गुणाची आवश्यकता आहे. सगुणातून निर्गुणापर्यंत मजल गाठली पाहिजे व निर्गुणालाही चित्ताचा सूक्ष्म मळ धुण्यासाठी सगुणाचा ओलावा पाहिजे. समर्थांच्या मते ब्रह्म-आत्मा-ईश्वर ही एकाच परब्रह्माची रूपे आहेत. म्हणून ईश्वराची व्याख्या ते पुढीलप्रमाणे करतात, 'सगुण, शबल व सोपाधिक ब्रह्म म्हणजेच जगदीश्वर.' समर्थांनी स्वतः दोन्ही उपासना केल्या - सगुण श्रीराम आणि निर्गुण आत्माराम. त्यांनी स्वतः रामोपासना केली. इतरांना मात्र त्यांच्या मनाप्रमाणे देव निवडण्याचे स्वातंत्र्य दिले. कोणाचा देव शंकर तर कोणाचा देव गणपती, कोणाचा विठ्ठल तर कोणाचा विष्णू, कोणाची देवी तर कोणाचे शाळीग्राम, बाण, नर्मदेतील गोटे असे अनेक देव. प्रत्येक जण आपापल्या मताप्रमाणे आवडत्या देवाची पूजा करीत असतो. असे असले, तरी 'सर्व देवास नमस्कारिले। ते येका भगवंतास पावले।' हेच सत्य.
संतांच्या भक्ती दर्शनात ईश्वर हा सर्वस्व मानला आहे. तोच आदी-मध्य-अंत असून ईश्वर साक्षात्कार व ईश्वराची भक्ती हे जीवनध्येय मानले जाते. मोक्ष हा परम पुरुषार्थ मानला, तर त्याच्या प्राप्तीचा भक्ती हा श्रेष्ठ मार्ग होय. भक्ती ईश्वराची करायची असल्याने ईश्वराचे स्वरूप काय, हा प्रश्न महत्त्वाचा ठरतो. ईश्वर आहे की नाही? तो एक आहे, की अनेक? तसेच तो सगुण आहे की निर्गुण? असे अनेक प्रश्न मनात नेहमीच येत असतात. समर्थांची याबाबत काय मते होती आणि त्यांच्या ग्रंथसंपदेतून ती कशाप्रकारे व्यक्त होतात, याचा विचार आपण करणार आहोत. समर्थांनी अद्वैत मताप्रमाणे निर्गुण उपासनेला प्राधान्य दिले असले, तरी भक्तीच्या मार्गाने जाणारी सगुणोपासनाही त्यांनी सांगितलेली आहे. इतकेच नव्हे, तर या सगुणाच्या आधारानेच निर्गुणाची प्राप्ती होणार आहे, असे त्यांनी म्हटले आहे. 'सगुणाचेनि आधारे निर्गुण पाविजे निर्धारे। सारासार विचारे। संतसंगे।।'(दासबोध) समर्थांनी मायेच्या अंगाने सगुणोपासना सांगितली, तर परब्रह्माच्या अंगाने निर्गुणोपासना. सगुणोपासना ही मायेप्रमाणेच मिथ्या आहे, (देवाच्या मूर्ती भंगतात, तुटतात, फुटतात या अर्थाने त्या नष्ट होतात म्हणून मिथ्या (खोटी) आहे), तर निर्गुणोपासना ही परब्रह्माप्रमाणेच शाश्वत आहे. असे असले, तरी सगुण-निर्गुण ही परस्परपूरक आहेत, परस्परविरोधी नाहीत. सगुणाच्या योगाने भक्ती, ज्ञान, श्रद्धा वाढीस लागते आणि मग निर्गुणाच्या योगाने सहजच त्या रूपाशी एकरूप होते. सगुण सुलभ व सुरक्षित आहे; परंतु सगुणाला निर्गुणाची आवश्यकता आहे. सगुणातून निर्गुणापर्यंत मजल गाठली पाहिजे व निर्गुणालाही चित्ताचा सूक्ष्म मळ धुण्यासाठी सगुणाचा ओलावा पाहिजे. समर्थांच्या मते ब्रह्म-आत्मा-ईश्वर ही एकाच परब्रह्माची रूपे आहेत. म्हणून ईश्वराची व्याख्या ते पुढीलप्रमाणे करतात, 'सगुण, शबल व सोपाधिक ब्रह्म म्हणजेच जगदीश्वर.' समर्थांनी स्वतः दोन्ही उपासना केल्या - सगुण श्रीराम आणि निर्गुण आत्माराम. त्यांनी स्वतः रामोपासना केली. इतरांना मात्र त्यांच्या मनाप्रमाणे देव निवडण्याचे स्वातंत्र्य दिले. कोणाचा देव शंकर तर कोणाचा देव गणपती, कोणाचा विठ्ठल तर कोणाचा विष्णू, कोणाची देवी तर कोणाचे शाळीग्राम, बाण, नर्मदेतील गोटे असे अनेक देव. प्रत्येक जण आपापल्या मताप्रमाणे आवडत्या देवाची पूजा करीत असतो. असे असले, तरी 'सर्व देवास नमस्कारिले। ते येका भगवंतास पावले।' हेच सत्य.