कमलाकर नाडकर्णी
'क्लोज एन्काउंटर्स' इतके खरेखुरे पुस्तक गेल्या कित्येक महिन्यांत वाचनात आले नव्हते. चोवीस व्यक्तिचित्रांच्या ओळखीतून लेखक पुरुषोत्तम बेर्डे एका विलक्षण दुनियेतून वाचकाला फिरवतो. ही भूमी असते, कामाठीपुराची, मदनपुराची, रेडलाइट एरियाची. मुंबईतल्या प्रतिष्ठित समाजाने जणू वाळीत टाकलेल्या या तथाकथित असभ्य विश्वाचे दर्शन पुस्तक घडवते आणि वाचक चक्रावून जातो. स्वतःच्याच असभ्याहून असभ्यत्वाची जाण त्याला तीव्रतेने होते.
जगण्यातून एखादी कलाकृती निर्माण होते; त्यावेळी ती कलाकृतीच्याही पुढे कुठे तरी अनाम ठिकाणी जाते. लेखकाचे बालपण याच मोहल्यातले आहे. या प्रदेशाच्या गल्ल्यांतून लेखक वाचकाला फिरवतो, तेथील माणसांच्या, त्यांच्या वागण्याचा आणि वृत्तीचा वेध घेतो. आपल्या अनलंकृत भाषेने, साधेपणाने तेथले सारे आकाश आणि अवकाश जिवंत करतो; त्यामुळे ती केवळ व्यक्तिचित्रे राहत नाहीत. तिथल्या बोलीभाषेसह तो एक जिता जागता दस्ताऐवज होतो. या प्रदेशातली माणसे, त्यांचे धंदे, त्यांचे भावविश्व, त्यांचे उद्योग, त्यांचे सांस्कृतिक जगणे, त्यांच्या रक्तातल्या सवयी सारे सारे या पुस्तकात उघडे होऊन येते. स्वयंपूर्ण अशा आदर्श ग्रामाची कल्पना राहू दे; पण लेखकाने उभे केलेले हे वास्तव जग म्हणजे एक स्वयंपूर्ण, सच्चे ग्राम म्हणा, मुंबईतल्या पांढरपेशी पाण्यातले काळे बेट! सगळ्या धर्माची आणि वृत्तीची एकत्र वसाहत, असलेली दलदल!
या व्यक्तिचित्रांमध्ये शामू आहे, अन्ना आहे, बबलू आहे. येंच्छू, वच्छ, मनजी, पेंटर आबुभाई, नूर महंमद, गवजीबुवा, बाळू मिरगी, पूंना ताई, खेळवाले, रामकिशन तेली, सोनीबाई असे सारे आहेत. आपापल्या वैशिष्ट्यांसह ही व्यक्तिचित्रे उभी राहतात; पण ती एकटीदुकटी येत नाहीत. आपल्याबरोबर इतरांनाही संगे आणतात आणि व्यक्तिचित्रांची कथाचित्रे होतात. या लोकांबरोबर लोखंडे सर, तात्या अमोणकर, शांताराम पवार अशी वेगळ्या भागातील माणसेही येथे भेटतात. शिवाय अलेक्झांड्रा थिएटर, कासीम बिल्डिंग, अंजनीसूत व्यायामशाळा अशा वास्तूही वाचकाला वेगळ्या नजरेने पाहत राहतात. यातल्या काही व्यक्तिकथा म्हणजे तर मेलोड्रामाची कोठारे आहेत; पण लेखकाचा व्यावसायिक नाट्यक्षेत्रात बराच काळ सहभाग असूनही, तो या मेलोड्रामापासून लांब उभा राहिला आहे. पुस्तकातील 'अलेक्झांड्रा' सिनेमाची ओळख तर पुरेपूर पटण्यासारखी आहे. इंग्रजी चित्रपटांची स्वदेशी भन्नाट शीर्षके म्हणजे, यच्चयावत अनुवादकांची घेतलेली आकर्षक फिरकीच. 'कॅप्टन झोरो' हा 'खोफनाक स्वार' आणि असेच कुठले तरी 'ए' सर्टिफिकेटवालं पिक्चर 'घागरे में झम् झम्' या नावाने 'अलेक्झांड्रा'च्या बाहेरच्या बोर्डावर झळकायचे; ते मी पाहिलेले आहे. गंमत म्हणजे, हे चित्रपट मी राहतो त्या दादरमधल्या तेव्हाच्या 'कोहिनूर'मध्ये (आजचे 'नक्षत्र') भाषांतर घेऊन यायचे. 'खोफनाक स्वार' झालेला 'झोरो' कामाठीपुऱ्यापासून दादरपर्यंत घोडदौड करीत यायचा.
पुस्तकातल्या 'खेळवाल्या'ने तर मला ५० वर्षे मागे नेले. गळ्यात घंटा बांधलेल्या गाढवाला घेऊन जाणारा, 'दिल्ली देखो, ताजमहाल देखो' असं ओरडत एका आण्यात चित्रे दाखवणारा बायोस्कोपवाला जमुरा आणि त्याच्याबरोबरचा खेळवाला, म्हातारा फकीर, नंदीबैलवाला, दोरीवर कसरत करणारा डोंबारी सगळे सगळे या 'क्लोज'ने मला पुन्हा जवळून दाखवले.
लेखक स्वतः कमर्शिअल आर्टिस्ट आहे. जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टमध्ये त्याचे कलाशिक्षण झाले. त्यानेच पुस्तकातली रेखाटने केली आहेत. त्या बऱ्याचशा रेखाटनांतून चित्रपटातले नट-नटी डोकावतात. चित्रपट आणि त्यातले नायक-नायिका हा त्यांच्या जगण्यातलाच एक अविभाज्य घटक होता, ही वस्तुस्थिती लेखकाने आपल्या चित्रातून सूचकपणे मांडली आहे.
दहीहंडीसारखा उत्सव किंवा दंगल किंवा राडे करणे, हाही त्याच्या जगण्याचाच एक भाग आहे. या राड्याला मदत करणारे आणि त्याबद्दल मुलांचा अभिमान बाळगणारे आई-बाप त्या जगण्यातली अटळताच सिद्ध करतात. आजच्या विधानसभेत होणारा राडा आणि आज पक्षोपक्षांची उणीदुणी काढताना वापरली जाणारी भाषा, त्यावेळच्या भाषेपेक्षा वेगळी नाही. फक्त ही 'शुभ्र वेषातली राडेबाजी' एवढेच म्हणता येईल. या संपूर्ण मोहल्ल्यात नाटक हा शब्ददेखील उच्चारला जात नाही; कारण नाटकाची चैन त्यावेळी या लोकांना परवडण्यासारखी नव्हतीच. सिनेमाच त्यांचे सर्व काही होते.
लेखकाने चित्रित केलेली वहिर्दृश्याची रेखाटने प्रत्ययकारी आहेत. मुखपृष्ठावरील कचाट झालेला पतंग, त्याचा तुटलेला धागा, दोन्ही पतंग रंगीत काळ्या रंगाच्या मोहल्ल्यावर, पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर उठून दिसतात. मोहल्याचे सांस्कृतिक श्रेय दाखवतात. म्युनिसिपालटीच्या रस्त्यावरील दिव्यांखाली झोप घेणारी माणसे खूप काही सांगून जातात. खेळवाला, त्याच्याबरोबरची ढोलके वाजवणारी स्मरणरंजनात नेते. तात्या अमोणकर व शांताराम पवार यांच्या व्यक्तिचित्रांतली यथातथ्यता लक्षणीय आहे.
या पुस्तकाला लघुकथाकार-नाटककार जयंत पवार यांची प्रस्तावना लाभली आहे ('सांगोपांग कामाठीपुरा'). एवढी योग्य व्यक्ती या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेसाठी दुसरी नव्हतीच. पवारांची बरीचशी साहित्यनिर्मिती त्यांच्या तळागाळातल्या माणसांच्या जगण्यातून निर्माण झालेली आहे. आपल्या 'सांगोपांग'मध्ये ते 'व्यक्ती आणि वल्ली' व 'सारे प्रवासी घडीचे' या पुलं व जयवंत दळवी यांच्या पुस्तकांचा उल्लेख व्यक्तिचित्रांच्या संदर्भात करतात. त्यांची साहित्यिक गुणवत्ता वादातीत आहे; पण 'एन्काउंटर'ला स्वाभाविकतेचा नितळ स्पर्श आहे; त्यामुळे त्यात अस्सलपणा आला आहे. १९७२च्या काळातल्या मुंबापुरीतल्या एका बेटाच्या या 'आँखो देखा हाल'ला ऐतिहासिक महत्त्वही आहे.
या भूभागाचे, त्यातील माणसांच्या जगाचे इतक्या जवळून घडलेले दर्शन, यापूर्वीच्या कुठच्या साहित्यकृतीतून झाल्याचे ऐकिवात नाही. या पुस्तकाने नाटकवाल्या साहित्यिकांत आणखी एकाची भर पडली, ही आनंददायी घटना आहे. प्रत्येकाला समीप वाटावा असाच हा 'एन्काउंटर' आहे.
क्लोज एन्काउंटर्स
लेखक : पुरुषोत्तम बेर्डे
प्रकाशक : 'राजहंस' पुणे
पाने : २३७, किंमत : ३०० रु.
'क्लोज एन्काउंटर्स' इतके खरेखुरे पुस्तक गेल्या कित्येक महिन्यांत वाचनात आले नव्हते. चोवीस व्यक्तिचित्रांच्या ओळखीतून लेखक पुरुषोत्तम बेर्डे एका विलक्षण दुनियेतून वाचकाला फिरवतो. ही भूमी असते, कामाठीपुराची, मदनपुराची, रेडलाइट एरियाची. मुंबईतल्या प्रतिष्ठित समाजाने जणू वाळीत टाकलेल्या या तथाकथित असभ्य विश्वाचे दर्शन पुस्तक घडवते आणि वाचक चक्रावून जातो. स्वतःच्याच असभ्याहून असभ्यत्वाची जाण त्याला तीव्रतेने होते.
जगण्यातून एखादी कलाकृती निर्माण होते; त्यावेळी ती कलाकृतीच्याही पुढे कुठे तरी अनाम ठिकाणी जाते. लेखकाचे बालपण याच मोहल्यातले आहे. या प्रदेशाच्या गल्ल्यांतून लेखक वाचकाला फिरवतो, तेथील माणसांच्या, त्यांच्या वागण्याचा आणि वृत्तीचा वेध घेतो. आपल्या अनलंकृत भाषेने, साधेपणाने तेथले सारे आकाश आणि अवकाश जिवंत करतो; त्यामुळे ती केवळ व्यक्तिचित्रे राहत नाहीत. तिथल्या बोलीभाषेसह तो एक जिता जागता दस्ताऐवज होतो. या प्रदेशातली माणसे, त्यांचे धंदे, त्यांचे भावविश्व, त्यांचे उद्योग, त्यांचे सांस्कृतिक जगणे, त्यांच्या रक्तातल्या सवयी सारे सारे या पुस्तकात उघडे होऊन येते. स्वयंपूर्ण अशा आदर्श ग्रामाची कल्पना राहू दे; पण लेखकाने उभे केलेले हे वास्तव जग म्हणजे एक स्वयंपूर्ण, सच्चे ग्राम म्हणा, मुंबईतल्या पांढरपेशी पाण्यातले काळे बेट! सगळ्या धर्माची आणि वृत्तीची एकत्र वसाहत, असलेली दलदल!
या व्यक्तिचित्रांमध्ये शामू आहे, अन्ना आहे, बबलू आहे. येंच्छू, वच्छ, मनजी, पेंटर आबुभाई, नूर महंमद, गवजीबुवा, बाळू मिरगी, पूंना ताई, खेळवाले, रामकिशन तेली, सोनीबाई असे सारे आहेत. आपापल्या वैशिष्ट्यांसह ही व्यक्तिचित्रे उभी राहतात; पण ती एकटीदुकटी येत नाहीत. आपल्याबरोबर इतरांनाही संगे आणतात आणि व्यक्तिचित्रांची कथाचित्रे होतात. या लोकांबरोबर लोखंडे सर, तात्या अमोणकर, शांताराम पवार अशी वेगळ्या भागातील माणसेही येथे भेटतात. शिवाय अलेक्झांड्रा थिएटर, कासीम बिल्डिंग, अंजनीसूत व्यायामशाळा अशा वास्तूही वाचकाला वेगळ्या नजरेने पाहत राहतात. यातल्या काही व्यक्तिकथा म्हणजे तर मेलोड्रामाची कोठारे आहेत; पण लेखकाचा व्यावसायिक नाट्यक्षेत्रात बराच काळ सहभाग असूनही, तो या मेलोड्रामापासून लांब उभा राहिला आहे. पुस्तकातील 'अलेक्झांड्रा' सिनेमाची ओळख तर पुरेपूर पटण्यासारखी आहे. इंग्रजी चित्रपटांची स्वदेशी भन्नाट शीर्षके म्हणजे, यच्चयावत अनुवादकांची घेतलेली आकर्षक फिरकीच. 'कॅप्टन झोरो' हा 'खोफनाक स्वार' आणि असेच कुठले तरी 'ए' सर्टिफिकेटवालं पिक्चर 'घागरे में झम् झम्' या नावाने 'अलेक्झांड्रा'च्या बाहेरच्या बोर्डावर झळकायचे; ते मी पाहिलेले आहे. गंमत म्हणजे, हे चित्रपट मी राहतो त्या दादरमधल्या तेव्हाच्या 'कोहिनूर'मध्ये (आजचे 'नक्षत्र') भाषांतर घेऊन यायचे. 'खोफनाक स्वार' झालेला 'झोरो' कामाठीपुऱ्यापासून दादरपर्यंत घोडदौड करीत यायचा.
पुस्तकातल्या 'खेळवाल्या'ने तर मला ५० वर्षे मागे नेले. गळ्यात घंटा बांधलेल्या गाढवाला घेऊन जाणारा, 'दिल्ली देखो, ताजमहाल देखो' असं ओरडत एका आण्यात चित्रे दाखवणारा बायोस्कोपवाला जमुरा आणि त्याच्याबरोबरचा खेळवाला, म्हातारा फकीर, नंदीबैलवाला, दोरीवर कसरत करणारा डोंबारी सगळे सगळे या 'क्लोज'ने मला पुन्हा जवळून दाखवले.
लेखक स्वतः कमर्शिअल आर्टिस्ट आहे. जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टमध्ये त्याचे कलाशिक्षण झाले. त्यानेच पुस्तकातली रेखाटने केली आहेत. त्या बऱ्याचशा रेखाटनांतून चित्रपटातले नट-नटी डोकावतात. चित्रपट आणि त्यातले नायक-नायिका हा त्यांच्या जगण्यातलाच एक अविभाज्य घटक होता, ही वस्तुस्थिती लेखकाने आपल्या चित्रातून सूचकपणे मांडली आहे.
दहीहंडीसारखा उत्सव किंवा दंगल किंवा राडे करणे, हाही त्याच्या जगण्याचाच एक भाग आहे. या राड्याला मदत करणारे आणि त्याबद्दल मुलांचा अभिमान बाळगणारे आई-बाप त्या जगण्यातली अटळताच सिद्ध करतात. आजच्या विधानसभेत होणारा राडा आणि आज पक्षोपक्षांची उणीदुणी काढताना वापरली जाणारी भाषा, त्यावेळच्या भाषेपेक्षा वेगळी नाही. फक्त ही 'शुभ्र वेषातली राडेबाजी' एवढेच म्हणता येईल. या संपूर्ण मोहल्ल्यात नाटक हा शब्ददेखील उच्चारला जात नाही; कारण नाटकाची चैन त्यावेळी या लोकांना परवडण्यासारखी नव्हतीच. सिनेमाच त्यांचे सर्व काही होते.
लेखकाने चित्रित केलेली वहिर्दृश्याची रेखाटने प्रत्ययकारी आहेत. मुखपृष्ठावरील कचाट झालेला पतंग, त्याचा तुटलेला धागा, दोन्ही पतंग रंगीत काळ्या रंगाच्या मोहल्ल्यावर, पांढऱ्या पार्श्वभूमीवर उठून दिसतात. मोहल्याचे सांस्कृतिक श्रेय दाखवतात. म्युनिसिपालटीच्या रस्त्यावरील दिव्यांखाली झोप घेणारी माणसे खूप काही सांगून जातात. खेळवाला, त्याच्याबरोबरची ढोलके वाजवणारी स्मरणरंजनात नेते. तात्या अमोणकर व शांताराम पवार यांच्या व्यक्तिचित्रांतली यथातथ्यता लक्षणीय आहे.
या पुस्तकाला लघुकथाकार-नाटककार जयंत पवार यांची प्रस्तावना लाभली आहे ('सांगोपांग कामाठीपुरा'). एवढी योग्य व्यक्ती या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेसाठी दुसरी नव्हतीच. पवारांची बरीचशी साहित्यनिर्मिती त्यांच्या तळागाळातल्या माणसांच्या जगण्यातून निर्माण झालेली आहे. आपल्या 'सांगोपांग'मध्ये ते 'व्यक्ती आणि वल्ली' व 'सारे प्रवासी घडीचे' या पुलं व जयवंत दळवी यांच्या पुस्तकांचा उल्लेख व्यक्तिचित्रांच्या संदर्भात करतात. त्यांची साहित्यिक गुणवत्ता वादातीत आहे; पण 'एन्काउंटर'ला स्वाभाविकतेचा नितळ स्पर्श आहे; त्यामुळे त्यात अस्सलपणा आला आहे. १९७२च्या काळातल्या मुंबापुरीतल्या एका बेटाच्या या 'आँखो देखा हाल'ला ऐतिहासिक महत्त्वही आहे.
या भूभागाचे, त्यातील माणसांच्या जगाचे इतक्या जवळून घडलेले दर्शन, यापूर्वीच्या कुठच्या साहित्यकृतीतून झाल्याचे ऐकिवात नाही. या पुस्तकाने नाटकवाल्या साहित्यिकांत आणखी एकाची भर पडली, ही आनंददायी घटना आहे. प्रत्येकाला समीप वाटावा असाच हा 'एन्काउंटर' आहे.
क्लोज एन्काउंटर्स
लेखक : पुरुषोत्तम बेर्डे
प्रकाशक : 'राजहंस' पुणे
पाने : २३७, किंमत : ३०० रु.