चंदेरी दुनियेचा सोनेरी पट

पेडर रोडच्या फिल्म डिव्हिजनच्या प्रवेशद्वारातून आत आल्यावर समोरच्या टोकाला दिसतो, तो प्रशस्त असा पांढरा शुभ्र बंगला. याच बंगल्याचे आता 'नॅशनल म्युझियम ऑफ इंडियन सिनेमा' या संग्रहालयात रूपांतर झाले आहे. या बंगल्याचे नाव गुलशन महल. हा बंगला गुजराती व्यापारी असणारे पीरभोय खलकदीना यांच्या मालकीचा होता. या वास्तूची ग्रेड टू वारसा वास्तूमध्ये गणना होते. या प्रशस्त बंगल्यातून आत शिरताच चित्रपटाचा खजिनाच हळूहळू रिता होत जातो.

संग्रहालयाची सुरुवातच होते, ती सिनेमाचे आद्यप्रवर्तक ल्युमिए बंधूंच्या चित्रापासून. त्यांनी १८९५मध्ये खासगी स्वरूपात चलचित्रांचे पडद्यावर प्रक्षेपण केले होते. त्यानंतर टप्प्याटप्प्याने चलचित्रणाचे प्रयोग कसे होत गेले, त्या साधनांची ओळख करून दिली जाते. चलचित्रणातील प्रॅक्झिनोस्कोप, फेनॅकिस्टोस्कोप आदी साधनांच्या प्रतिकृतीही येथे मांडण्यात आल्या असून ही चलचित्रे कशी दिसायची, याचा प्रत्यक्ष अनुभव आपल्याला येथे घेता येतो.

गोष्ट सांगण्याची कला ही भारतामध्ये फार पूर्वीपासून आहे. गुंफामधील चित्रे, पटचित्र, पपेट शो आदी परंपरांच्या माध्यमातून गोष्ट सांगितली गेली. त्यामुळे चित्रपटाचे माध्यम आपल्याकडे सहजपणे रुजले आणि वेगाने फोफावलेही. याचेच प्रत्यंतर येथे पदोपदी जाणवते. भारतीय सिनेमाच्या प्रत्येक टप्प्यात उलगडणारा सिनेमा दिसतो. पहिला मूकपट, पहिला बोलपट, पहिला ईस्टमन कलरमधील सिनेमा, पहिला पार्श्वसंगीत असणाऱ्या सिनेमाची आपल्याला ओळख होते. ठिकठिकाणी टीव्हीवर चित्रपटविषयक माहितीपर चित्रफितीही सुरू असतात. त्यात जुनेजाणते कलाकार, तंत्रज्ञ, मेकअप आर्टिस्ट इतकेच नव्हे, तर पोस्टर रंगविणाऱ्या कलाकारांच्या मुलाखतीही आहेत. तंबूपासून सिनेमा हॉलपर्यंतचा प्रवास, कृष्णधवलपासून ते रंगीत, ईस्टमन कलर ते डिजिटल सिनेमा, स्टुडिओपासून कंपनीपर्यंतचा प्रवास हळुहळू उलगडताना आपण हरखून जातो. चित्रपट जगतात सातत्याने अद्ययावत बदल होत असताना भारतातील सामाजिक, राजकीय वातावरणही ढवळून निघत होते. या स्थित्यंतराचा परिणाम चित्रपटात न दिसता तरच नवल! असे सामाजिक, राजकीय बदल टिपणाऱ्या सिनेमांचीही आवर्जून दखल येथे घेण्यात आली आहे.
संग्रहालयाच्या चारमजली नव्या इमारतीमध्येही सिनेमाची वेगळ्या अंगाने ओळख करून देण्यात आली आहे. चार वेगवेगळ्या दालनांमधून सिनेमातील बदलते तंत्रज्ञान, मेकअप आदी सिनेमाची तांत्रिक बाजू कशाप्रकारे काम करते, हे दाखविण्यात आले आहे. पार्श्वसंगीताचे महत्त्व अधोरेखित करणारे, ते दाखवून देणारे पटही आहेत. शिवाय पहिली थ्रीडी फिल्म, व्हिज्युअल इफेक्ट्स या माहितीसोबतच व्हीएफएक्सचे काम कसे चालते, याचा प्रत्यक्ष अनुभवही येथे घेता येतो. चित्रपटांची आवड असलेल्या प्रत्येक रसिकाने आवर्जून पहावे, असे हे संग्रहालय आहे.