स्लग - कव्हर-कथा
...
राजू देशपांडे
...
पुस्तकाचं मुखपृष्ठ करताना तुम्हाला दोन भूमिका निभावायला लागतात. एक चित्रकाराची आणि दुसरी रचनाकाराची. एखाद्या मुखपृष्ठासाठी एक चित्र तयार केलं (तो एखादा फोटोही असू शकतो) की त्या चित्राचा किंवा फोटोचा वापर अनेक पद्धतीने करण्याच्या शक्यता तयार होतात.
...
माझ्या लहानपणीच्या आठवणींत घरात खूप पुस्तकं आहेत ही आठवण खूप स्पष्ट आहे. त्यातली बहुतेक पुस्तकं इंग्रजी असत. अर्थातच मला इंग्रजी वाचता येत नसे, पण त्या पुस्तकांची मुखपृष्ठ बघणं हा एक सुंदर अनुभव असे. इतक्या वेगवेगळ्या शैलीतील चित्रं, काही मूर्त तर काही अमूर्त, काही भौमितिक रचना, निरनिराळे फाँट्स हे बघण्यात मी खूपच रमून जायचो. पुढे थोडा मोठा झाल्यावर हे लक्षात आलं की त्यातल्या अनेक मुखपृष्ठांवरची चित्रं ही अनेक प्रसिद्ध चित्रकारांची पेंटिंग्ज आहेत. त्या चित्रकारांची आणि पेंटिंग्सची नावं मलपृष्ठावर छापलेली असत. म्हणजे ज्या लेखकाचे पुस्तक आहे त्याच्या समकालीन किंवा समविचारी चित्रकाराचं पेंटिंग त्या लेखकाच्या पुस्तकाचं मुखपृष्ठ म्हणून छापणं ही कल्पनाच मला (?????? षरीलळपरींळपस) वाटते. येथे डॉ. श्रीराम लागू यांच्या 'लमाण' या आत्मचरित्रात्मक पुस्तकाच्या मुखपृष्ठाचं उदाहरण देता येईल. पुस्तकाच्या कामाच्या सुरुवातीच्या आधी सुभाष अवचट या कलाकाराचे 'फेसलेस अॅक्टर्स' या विषयावरचे चित्रप्रदर्शन भरले होते. 'लमाण' या एका अॅक्टरच्या भावविश्वाशी मिळते जुळते चित्र या पुस्तकाच्या मुखपृष्ठासाठी वापरावे असे आम्ही ठरवले होते. ती कल्पना सुभाषसह प्रकाशक आणि डॉक्टरांनाही आवडली आणि प्रकाशनानंतर सर्व पुस्तकप्रेमींनाही हा वेगळा प्रयोग आवडला. पण तशी उदाहरणे अगदीच अपवादात्मक.
१९७७ साली मी पुण्यात अभिनव कला महाविद्यालयामध्ये प्रवेश घेतला आणि शिक्षण संपल्यानंतर चित्रकार सुभाष अवचटांबरोबर अनेक वर्षं काम केलं. त्यावेळी सुभाष मराठी पुस्तकांच्या मुखपृष्ठांची भन्नाट कामं करत होता. एखाद्या विषयाकडे किती पद्धतीने पाहता येतं, एकच विषय किती पद्धतीने मुखपृष्ठांत मांडता येतो हे खऱ्या अर्थाने मला सुभाषकडेच शिकायला मिळालं. पुढे स्वत:ची कामं सुरू केल्यावर महत्त्वाची गोष्ट लक्षात आली ती म्हणजे पुस्तकाचं मुखपृष्ठ करताना तुम्हाला दोन भूमिका निभावायला लागतात. एक चित्रकाराची आणि दुसरी रचनाकाराची (??????ऊशीळसपशी). एखाद्या मुखपृष्ठासाठी एक चित्र तयार केलं (तो एखादा फोटोही असू शकतो) की त्या चित्राचा किंवा फोटोचा वापर अनेक पद्धतीने करण्याच्या शक्यता तयार होतात. त्यात पुन्हा पुस्तकाचं नाव, लेखकाचं नाव, प्रकाशकाचा लोगो या गोष्टी आणि तुम्ही काढलेलं चित्र याच्या एकत्र रचनेतून मुखपृष्ठ तयार होतं. त्यामुळे रचनाकाराची भूमिकासुद्धा मला खूप महत्त्वाची वाटते.
सुभाषकडे काम करत असताना आणि नंतरच्या काळात पुस्तक व्यवसायात पडलेले दोन मोठे फरक म्हणजे कम्प्युटरचा वापर आणि विषयांमध्ये माहितीपर पुस्तकाच्या व्यवसायात झालेली प्रचंड वाढ. पूर्वीच्या प्रकाशन व्यवसायात कथा, कादंबऱ्या, कवितासंग्रह, ललित लेख अशी विविधता असे, ती या नंतरच्या काळात फारच कमी झाली. कम्प्युटरच्या अतिरेकी वापरामुळे मुखपृष्ठांच्या मांडणीत आणि रंगसंगतीत तोच तोचपणा येऊ लागला. माहितीपर पुस्तकांची कव्हर्स बऱ्याचदा थेट पद्धतीने केलेली दिसतात. पण विचारपूर्वक काम केलं तर हे बंधन जाचक ठरतंच असं नाही. 'रोहन प्रकाशन'ने माझ्याकडे एक पुस्तक कव्हरसाठी पाठवलं. जयप्रकाश प्रधान हा पत्रकार-लेखक, प्रवासाची प्रचंड आवड आणि नेहमीच्या ठिकाणी प्रवास न करता वेगवेगळ्या ठिकाणी, कोणी पर्यटनाला न गेलेल्या देशांतून भटकला. त्या देशांची आणि विविध स्थळांची माहिती देणारे हे पुस्तक होते. पुस्तकाचे नाव 'ऑफबीट भटकंती'. त्यांनी स्क्रिप्टसोबत खूप फोटोही पाठवले होतेच. आता त्या फोटोंचं कोलाज करून कव्हर सजवणं म्हणजे फारच सामान्य झालं असतं आणि त्या प्रवासातला 'ऑफबीटपणा' येऊच शकला नसता. मग माझ्या मनात आलं की असं भटकायचं तर सामान नक्कीच आटोपशीर असणार. मग डोळ्यांसमोर एक साधी सुटसुटीत बॅग आली. नंतर डोक्यात आलं की हा माणूस इतक्या देशात हिंडला तर ठिकठिकाणची प्रवासाच्या खुणा दाखवणारी एअर कंपन्यांची लेबल्स आणि रंगीबेरंगी स्टिकर्स यांनी ती बॅग सजवावी. नंतर वाटलं की तेही काही खरं नाही. मग विचार केला की बॅगवर निरनिराळ्या रंगांचे वेगवेगळ्या दिशेने जाणारे बाण काढू आणि मुखपृष्ठ सजवू. माझा व्यावसायिक पार्टनर शेखरने भन्नाट लेटरिंग करून दिलं. कव्हरची रचना अगदी सोपी, सुटसुटीत आणि भरपूर मोकळी जागा असलेली केली. मलपृष्ठावर लेखकाकडून आलेल्या फोटोंचं पानभर कोलाज केलं. झालं कव्हर तयार!
अशीच दुसऱ्या एका मुखपृष्ठाची गोष्ट. अभिजित प्रकाशनने 'कवितेच्या शोधात' हे अरुणा ढेरे यांच्या पुस्तकाचं स्क्रिप्ट कव्हरसाठी माझ्याकडे पाठवलं. वाचकाला पुस्तकाच्या नावावरुनच कळेल की हे या पुस्तकाचं स्वरूप आधीच्या पुस्तकापेक्षा किती वेगळं आहे ते. लेखिकेने तिला भावलेल्या निरनिराळ्या कवितांच्या संदर्भात लिहिलेल्या ललित लेखांचं हे पुस्तक. वेगवेगळ्या कवींच्या कविता आणि त्याचा कवयित्री असलेल्या लेखिकेने घेतलेला शोध ही प्रक्रियाच मला अमूर्त आणि आकर्षक वाटली. मी स्वत:साठी अनेक चित्रं काढतो, ती बहुतेक वेळा त्या त्या वेळी सुचलेल्या अमूर्त रचनाच असतात. त्यामुळे हे मुखपृष्ठ करताना मी अगदी 'होम ग्राऊंड'वरच होतो. माझ्या जवळची अनेक चित्रं पुन्हा पाहिली आणि त्यातली दोन-चार निवडली आणि त्यातलं एक मुखपृष्ठासाठी फायनल केलं. 'कवितेच्या शोधात' ही अक्षरं त्या निवडलेल्या चित्रापेक्षा वेगळी असू-दिसू नयेत असे वाटत होतं. ती अक्षरं आणि चित्रं यांच्यात द्वैत असू नये, हे दोन्ही एकच आहेत असं वाटण्यासाठी 'कवितेच्या' हा शब्द चित्रातून उगवल्यासारखा आणि 'शोधात' हा शब्द मागच्या पांढऱ्या रंगात मिसळून गेलेला दाखवला. अशा साधेपणाने हे कव्हर सजलं.
मराठी प्रकाशन व्यवसायाने आता नव्या तंत्रज्ञानाकडे झेप घेतली आहे. पूर्वसुरींनी केलेलं काम आता या झगमगाटापुढे झाकोळून जाऊ लागलं आहे. ती कलाकार मंडळी वेगवेगळी मांडणी, बाईंडिंगचे विविध प्रकार, छपाईच्या अनेक पद्धती आणि वेगवेगळे कागदाचे पोत वापरत आणि आपल्या कामात तोच तोचपणा येऊ नये यासाठी आग्रही असत. प्रकाशकही या कलाकारांना मुक्त वाव देत असावेत! मला आवडलेल्या काही पूर्वींच्या मुखपृष्ठांपैकी सुलेखनकार, बोधचित्रकारांची नावं तर आता जवळजवळ विस्मृतीतच गेली आहेत. र.कृ. जोशी हे त्यापैकीच एक नाव. एखादं पुस्तक हातात घेतलं की ती माझी वैयक्तिक प्रॉपर्टी आहे. माझी स्वत:ची अशी गोष्ट आहे असा फील येणं हे त्या पुस्तकाच्या मांडणीकाराचं यश आहे असं मला वाटतं. त्या कलाकारांपैकी काहींची नावं येथे घेतलीच पाहिजेत असं मला वाटतं- प्रभाकर गोरे, द. ग. गोडसे, बाळ ठाकूर, पद्मा सहस्रबुद्धे, देवीदास बागुल... या कलाकारांच्या ऋणात कायम राहणं मला नक्कीच आवडेल!