डॉ. प्रकाश तुपे
आपले विश्व किती मोठे आहे, त्याचा विस्तार पूर्वी कसा होता व तो कसा व का बदलत गेला असावा या प्रश्नांची उत्तरे मिळविण्यासाठी शास्त्रज्ञ धडपडत आहेत. जगभरातील दुर्बिणी विविध तरंगलांबीवर आकाशातील ग्रहगोल, तारे व दीर्घिकांची निरीक्षणे घेत आहेत. या कामामध्ये ‘स्लोन डिजिटल स्काय सर्व्हेच्या ‘न्यू मेक्सिकोमधील दुर्बिणीचा मोठा सहभाग आहे. पुण्यातील आयुका व आयसर संस्थेतील पीएचडीचे दोन विद्यार्थी, तसेच जमशेदपूर आणि केरळमधील विद्यार्थीदेखील गेल्या काही वर्षांपासून डिजिटल स्काय सर्व्हेच्या निरीक्षणावर संशोधन करीत आहेत. नुकतेच त्यांनी त्यांचे संशोधन जगापुढे मांडले. या संशोधनांना दीर्घिकांचा प्रचंड मोठा समूह डिजिटल स्काय सर्व्हेमध्ये सापडला. हा समूह साधासुधा नसून, प्रथमच ६० कोटी प्रकाशवर्षे आकाराचा हा महासमूह शोधल्याचे श्रेय भारतीयांना मिळत आहे. एवढेच नव्हे, तर दीर्घिकांचा हा समूह आपल्यापासून तब्बल ४०० कोटी प्रकाशवर्षे दूर अंतरावरचा आहे. मीन राशीकडच्या या दीर्घिकांच्या महासमूहाला (सुपर क्लस्टर) आपल्या शास्त्रज्ञांनी ‘सरस्वती’ नाव दिले आहे.
महास्फोटातून विश्व निर्माण झाले असावे, असे मानले जाते. प्रसरण पावणाऱ्या विश्वात प्रथम जरी समानता आढळली, मात्र नंतर ती तशी राहिली नाही. विश्वाच्या जन्मानंतरच्या काळात प्रथम दीर्घिकांचा जन्म झाला व त्या एकट्या दुकट्या न राहता त्यांचे गठ्ठे बनत गेले. हे गठ्ठे गुरुत्वाकर्षणाच्या बलामुळे मोठे होत गेले. असेही मानले जाते की, नाजूक धाग्यांनी दीर्घिका जोडल्या गेल्या आणि धाग्यांच्या गुंत्यामध्ये त्या एकत्रित येऊन त्यांचे समूह व समूहांचे महासमूह (सुपर क्लस्टर) बनत गेले. या क्रियेत मदत झाली ती ‘कृष्ण ऊर्जे’ची. (डार्क एनर्जी). या विश्वात दीर्घिकांचे लाखो महासमूह असावेत. मात्र, हाताच्या बोटांवर मोजता येतील एवढेच महासमूह आतापर्यंत शोधले गेले. पुण्यातील आयुकाचे सध्याचे संचालक डॉ. सोमक रायचौधरींनी १९८९ मध्ये दीर्घिकांचा पहिला मोठा महासमूह शोधला. त्याला त्यांनी प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ ‘शॅमली’चे नाव दिले होते. आपली सूर्यमाला ज्या आकाशगंगेमध्ये आहे तीदेखील एक महासमूहाचाच भाग आहे. प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ टॅली यांनी २०१४ मध्ये तो शोधला. त्यांच्या मते ‘लॅनिएकेया’ नावाच्या महासमूहात काही लाख दीर्घिका असून, आपली आकाशगंगा त्यापैकी एक आहे. या सर्व दीर्घिका एका मोत्याच्या माळेसारख्या धाग्यामध्ये गुंफलेल्या असून, जेथे हे धागे एकमेकांजवळ येतात. तेथे महासमूह निर्माण होतात.
आपली आकाशगंगा ज्या महासमूहाचा भाग आहे तो ‘लॅमिएकेया’ ५० कोटी प्रकाशवर्षे व्यासाचा आहे. मात्र नुकताच शोधला गेलेला सरस्वती महासमूह त्यापैकी मोठा म्हणजे ६० कोटी प्रकाशवर्षे व्यासाचा असल्याने तो आतापर्यंत शोधल्या गेलेल्या महासमूहातील सर्वांत मोठा महासमूह ठरतो.
सरस्वती महासमूहाचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे हा समूह ४०० कोटी प्रकाशवर्षे अंतरावरचा आहे. म्हणजेच त्याचा प्रकाश आपल्याकडे येण्यास ४०० कोटी वर्षे लागतील किंवा तो किमान तितका जुना आहे. जेव्हा विश्व दहा अब्ज वर्षांचे होते तेव्हा तो जन्मला असावा. याचा अर्थ असा की विश्वाच्या जन्मानंतर काहीसा लवकरच तो जन्मला. मात्र, शास्त्रज्ञांच्या मते दीर्घिका व त्यांचे महासमूह बनण्यास कारणीभूत ठरलेली कृष्ण ऊर्जा त्या वेळी नुकतीच कार्यरत झाली असावी आणि कालांतराने तिने दिर्घिकांचे समूह बनविले. सरस्वती महासमूहाच्या शोधामुळे शास्त्रज्ञांना प्रश्न पडला आहे की, सरस्वती या स्थितीत कशी जन्मली असावी. याचमुळे आता कृष्ण ऊर्जेच्या कामावर व तिच्या अस्तित्वावर विचार करावा लागेल. तसेच विश्वात दीर्घिकांचे समूह व महासमूह कसे व कधी जन्मले असावेत यावरदेखील फेरविचार करावा लागेल. सरस्वती महासमूहाचा शोध विश्वरचना शास्त्रात फेरबदल घडवू शकेल, एवढ्या ताकदीचा असल्याने भारतीय शास्त्रज्ञांचे कौतुक करायला हवे.
आपले विश्व किती मोठे आहे, त्याचा विस्तार पूर्वी कसा होता व तो कसा व का बदलत गेला असावा या प्रश्नांची उत्तरे मिळविण्यासाठी शास्त्रज्ञ धडपडत आहेत. जगभरातील दुर्बिणी विविध तरंगलांबीवर आकाशातील ग्रहगोल, तारे व दीर्घिकांची निरीक्षणे घेत आहेत. या कामामध्ये ‘स्लोन डिजिटल स्काय सर्व्हेच्या ‘न्यू मेक्सिकोमधील दुर्बिणीचा मोठा सहभाग आहे. पुण्यातील आयुका व आयसर संस्थेतील पीएचडीचे दोन विद्यार्थी, तसेच जमशेदपूर आणि केरळमधील विद्यार्थीदेखील गेल्या काही वर्षांपासून डिजिटल स्काय सर्व्हेच्या निरीक्षणावर संशोधन करीत आहेत. नुकतेच त्यांनी त्यांचे संशोधन जगापुढे मांडले. या संशोधनांना दीर्घिकांचा प्रचंड मोठा समूह डिजिटल स्काय सर्व्हेमध्ये सापडला. हा समूह साधासुधा नसून, प्रथमच ६० कोटी प्रकाशवर्षे आकाराचा हा महासमूह शोधल्याचे श्रेय भारतीयांना मिळत आहे. एवढेच नव्हे, तर दीर्घिकांचा हा समूह आपल्यापासून तब्बल ४०० कोटी प्रकाशवर्षे दूर अंतरावरचा आहे. मीन राशीकडच्या या दीर्घिकांच्या महासमूहाला (सुपर क्लस्टर) आपल्या शास्त्रज्ञांनी ‘सरस्वती’ नाव दिले आहे.
महास्फोटातून विश्व निर्माण झाले असावे, असे मानले जाते. प्रसरण पावणाऱ्या विश्वात प्रथम जरी समानता आढळली, मात्र नंतर ती तशी राहिली नाही. विश्वाच्या जन्मानंतरच्या काळात प्रथम दीर्घिकांचा जन्म झाला व त्या एकट्या दुकट्या न राहता त्यांचे गठ्ठे बनत गेले. हे गठ्ठे गुरुत्वाकर्षणाच्या बलामुळे मोठे होत गेले. असेही मानले जाते की, नाजूक धाग्यांनी दीर्घिका जोडल्या गेल्या आणि धाग्यांच्या गुंत्यामध्ये त्या एकत्रित येऊन त्यांचे समूह व समूहांचे महासमूह (सुपर क्लस्टर) बनत गेले. या क्रियेत मदत झाली ती ‘कृष्ण ऊर्जे’ची. (डार्क एनर्जी). या विश्वात दीर्घिकांचे लाखो महासमूह असावेत. मात्र, हाताच्या बोटांवर मोजता येतील एवढेच महासमूह आतापर्यंत शोधले गेले. पुण्यातील आयुकाचे सध्याचे संचालक डॉ. सोमक रायचौधरींनी १९८९ मध्ये दीर्घिकांचा पहिला मोठा महासमूह शोधला. त्याला त्यांनी प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ ‘शॅमली’चे नाव दिले होते. आपली सूर्यमाला ज्या आकाशगंगेमध्ये आहे तीदेखील एक महासमूहाचाच भाग आहे. प्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ टॅली यांनी २०१४ मध्ये तो शोधला. त्यांच्या मते ‘लॅनिएकेया’ नावाच्या महासमूहात काही लाख दीर्घिका असून, आपली आकाशगंगा त्यापैकी एक आहे. या सर्व दीर्घिका एका मोत्याच्या माळेसारख्या धाग्यामध्ये गुंफलेल्या असून, जेथे हे धागे एकमेकांजवळ येतात. तेथे महासमूह निर्माण होतात.
आपली आकाशगंगा ज्या महासमूहाचा भाग आहे तो ‘लॅमिएकेया’ ५० कोटी प्रकाशवर्षे व्यासाचा आहे. मात्र नुकताच शोधला गेलेला सरस्वती महासमूह त्यापैकी मोठा म्हणजे ६० कोटी प्रकाशवर्षे व्यासाचा असल्याने तो आतापर्यंत शोधल्या गेलेल्या महासमूहातील सर्वांत मोठा महासमूह ठरतो.
सरस्वती महासमूहाचे प्रमुख वैशिष्ट्य म्हणजे हा समूह ४०० कोटी प्रकाशवर्षे अंतरावरचा आहे. म्हणजेच त्याचा प्रकाश आपल्याकडे येण्यास ४०० कोटी वर्षे लागतील किंवा तो किमान तितका जुना आहे. जेव्हा विश्व दहा अब्ज वर्षांचे होते तेव्हा तो जन्मला असावा. याचा अर्थ असा की विश्वाच्या जन्मानंतर काहीसा लवकरच तो जन्मला. मात्र, शास्त्रज्ञांच्या मते दीर्घिका व त्यांचे महासमूह बनण्यास कारणीभूत ठरलेली कृष्ण ऊर्जा त्या वेळी नुकतीच कार्यरत झाली असावी आणि कालांतराने तिने दिर्घिकांचे समूह बनविले. सरस्वती महासमूहाच्या शोधामुळे शास्त्रज्ञांना प्रश्न पडला आहे की, सरस्वती या स्थितीत कशी जन्मली असावी. याचमुळे आता कृष्ण ऊर्जेच्या कामावर व तिच्या अस्तित्वावर विचार करावा लागेल. तसेच विश्वात दीर्घिकांचे समूह व महासमूह कसे व कधी जन्मले असावेत यावरदेखील फेरविचार करावा लागेल. सरस्वती महासमूहाचा शोध विश्वरचना शास्त्रात फेरबदल घडवू शकेल, एवढ्या ताकदीचा असल्याने भारतीय शास्त्रज्ञांचे कौतुक करायला हवे.