महाराष्ट्र राज्यामध्ये आरोग्य संस्थांचे जाळे असून त्या माध्यमातून ग्रामीण जनतेला विशेषतः गरीब व जोखमीच्या लोकांना गुणवत्तापूर्ण आरोग्य सेवा उपलब्ध करून दिली जाते. राज्यातील ग्रामीण जनतेला विविध गुणवत्तापूर्ण आरोग्य सेवा उपलब्ध करून देण्याचे राज्यातील रुग्णालयांचा तसेच प्राथमिक आरोग्य केंद्रांचा मोठा सहभाग आहे. राज्यातील काही रुग्णालये दुरवस्थेत असल्यामुळे परिणामकारक आरोग्य सेवा उपलब्ध करून देण्याच्या दृष्टीने कमी पडत आहेत, असे सर्वसाधारण आढाव्याअंती राज्य शासनाच्या निदर्शनास आलेले आहे. या संबधीचा शासन निर्णय दिनांक ३ सप्टेंबर २०१४ रोजी जारी केला आहे.
शासकाय आरोग्य संस्थांच्या सुशोभिकरण व बळकटीकरणांतर्गत करावयाच्या उपाययोजना -
१) शासकीय आरोग्य संस्थांच्या इमारत व परिसरातील आंतरबाह्य स्वच्छता नियमित करण्यात यावी व त्याव्दारे आरोग्य संस्था नीटनेटक्या आकर्षक व स्वच्छ राहतील अशा ठेवण्यात याव्यात. सर्वच शासकीय रुग्णालयातील स्वच्छतेचे दैनदिन व आठवडी वेळापत्रक सर्व Work Stations मध्ये लावण्यात यावे व त्याची अंमलबजावणी करण्याच्या दृष्टीने दररोज स्वच्छता झाल्याची खात्री करण्यासाठी नोंदवही ठेवण्यात यावी.
काय आहे आरोग्य विभागाची ‘कायापालट योजना’, तरतुदी व उदिष्ट्ये -भाग १
२) प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थांच्या संदर्भात एक विशिष्ट पध्दतीचे कलर कोडींग ( इमारतीची अंतर्गत व बाहय व्यवस्था) मंजूर झालेले असून या आरोग्य संस्थामध्ये रुग्णांना योग्यरितीने मार्गदर्शन व्हावे यासाठी दिशादर्शक फलक कसे असावेत याबाबतचे निर्देश समन्वयक मुख्य अभियंता यांना देण्यात आलेले आहेत. तेव्हा सार्वजनिक बांधकाम विभागाच्या अभियंत्यांशी संपर्क साधून शासकीय आरोग्य संस्थामधील दिशा दर्शक फलक व रंगसंगतीबाबत रूपरेषा ठरवन घेऊन त्याप्रमाणे दिशादर्शक फलक लावण्यात यावेत. प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थांची आतून व बाहेरून आकर्षक रंगरंगोटी करण्यात यावी.
३) प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थासाठी प्रवेशद्वार बसविण्यात यावे.
४) प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थासाठी कमान व त्यावर लावून दिसेल असे शासकीय आरोग्य संस्थाचे नांव ठळक अक्षरात लावण्यात यावेत.
५) शासकीय आरोग्य संस्थांच्या परिसरातील जागेवर भविष्यकाळात अतिक्रमण होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. त्यामुळे शासकीय आरोग्य संस्थांच्या जागेचे सीमांकन करून हद्द ठरविण्यात यावी व त्यानंतर या शासकीय आरोग्य संस्थांच्या सर्व बाजूनी संरक्षक भित (compound walli) बांधण्यात यावी.
परदेशातील उच्च शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती, निकष व निवड प्रक्रिया भाग 2
६) प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थांच्या रुग्ण प्रतिक्षालयात स्वागत कक्ष, रुग्णाना बसण्यासाठी पुरेशा खुर्च्या, पिण्यासाठी पाणी, आईसी फलक, दुरदर्शन सच इत्यादी सुविधा उपलब्ध असाव्यात.
७) वैद्यकीय अधिकारी यांच्या कक्षामध्ये खुर्ची, टेबल, तपासणी टेबल, तपासणीसाठी आवश्यक साधनसामुग्री सस्थेचा नकाशा मागील तीन वर्षातील विविध आरोग्य निर्देशाकातील प्रगती दर्शवणारे आलेख, आरोग्य सेवा संस्थांचे वेळापत्रक इत्यादी बाबींनी परिपूर्ण असावा.
८) शासकीय आरोग्य संस्थांच्या पुरुष व स्त्री कक्षात चागले कॉट, गाद्या, स्वच्छ बेडशीट, खिडक्याना डास प्रतिबंधक जाळया, पडदे इत्यादी सुविधा उपलब्ध असाव्यात.
‘प्रगत शैक्षणिक महाराष्ट्र कार्यक्रम’, हेतू व राज्यातील शाळांवर परिणाम, भाग 2
९) प्रसुती कक्षात प्रसुतीच्या संख्येनूसार लेबर टेबल दोन टेबल मध्ये पडदा. प्रोटोकॉल्स, न्यू बॉर्न बेबी कॉर्नर, ट्रे. एल्बो ऑपरेटेड टॅप इत्यादी आवश्यक सर्व साधन सामग्री उपलब्ध असावी.
१०) आरोग्य कर्मचाऱ्यांची बैठक घेण्यासाठी बैठक कक्षामध्ये टेबल, आवश्यक खुर्च्या, सादरीकरणासाठी प्रोजेक्टर/ पडदा व विविध आरोग्य कार्यक्रमाची माहिती दर्शविणारे तक्ते या बाबी किमान आवश्यकता म्हणून करण्यात याव्यात.
११) शासकीय आरोग्य संस्थाच्या परिसरात रुग्णवाहिका तत्सम वाहनाची पाऊस व अन्य गोष्टीपासून संरक्षण करण्यासाठी मजबूत पार्कंग शेड बांधण्यात यावी.
१२) शासकीय आरोग्य संस्थामधील वैद्यकीय अधिकारी / कर्मचारी व रुग्णाना असाचा त्रास होऊ नये यासाठी डास प्रतिबंधक जाळ्या बसविण्यात याव्यात.
१३) शासकीय आरोग्य संस्थामधील इमारतीमध्ये किमान फिक्स फर्निचर करण्यात यावे. तसेच रुग्णालयीन इमारतीमध्ये पाणी पुरवठयाची उत्तम व्यवस्था असावी.
१४) शासकीय संस्थांच्या आरोग्य केंद्रात विविध कार्यक्रमांतर्गत आवश्यक सर्व नोंदवहया स्वतंत्र काचेच्या कपाटात ठेवण्यात याव्यात.
१५) शस्त्रक्रियागृहामध्ये निर्जंतुकीकरणाबाबतचे प्रोटोकॉल्स उपलब्ध शस्त्रक्रिया साहित्य ठेवण्यासाठी स्वतंत्र कपाट असावे. ऑटोक्लेव्ह नोंदवही, फयुमीगेशन नोंदवही शस्त्रक्रिया नोंदवही स्वतंत्र काचेच्या कपाटात असाव्यात.
पं. दीनदयाळ उपाध्याय स्वयंम योजना: पात्रता व उद्देश्य, भाग २
१६) शासकीय आरोग्य संस्थामध्ये येणाऱ्या लहान मुलांसाठी बालोद्यान विभाग विकसित करण्यात यावा.
१७) शासकीय आरोग्य संस्थांमध्ये त्यांयेणारे रुग्ण व त्यांच्या नातेवाईकांसाठी वर्तमानपत्रे, आरोग्यविषयक मासिके, पुस्तके यांनी वाचनालय विकसित करावे.
१८) शासकीय आरोग्य संस्थाच्या दर्शनी भागात जनतेकडून येणाऱ्या तक्रारी व सूचना संदर्भात तक्रार पेटी बसवावी त्याचा नियमितपणे घेवून निपटारा करावा.
१९) शासकीय आरोग्य संस्थांच्या दर्शनी भागात रुग्ण कल्याण समिती नियामक व कार्यकारी मंडळ, सल्लागार समिती नामफलक, अधिकारी/कर्मचारी, कार्यरत असणारे डॉक्टर, सिस्टर, परिचर, वाहनचालक यांचे नांव, दुरध्वनी व सेवेची वेळ अशी माहिती असलेला डयूटी चार्ट लावावा. तसेच वाहय रुग्ण विभागाच्या वेळेचा फलक लावावा.
२०) औषध भांडार - औषध भांडाराची मांडणी औषधांच्या वर्गीकरणानुसार स्वतंत्र काचेच्या कपाटात औषधे ठेवून करावी. ई-औषधी प्रणालीचा वापर नियमितपणे करावा. औषध भांडार संबंधातील आवश्यक त्या नोंदवहया स्वतंत्र काचेच्या कपाटात ठेवण्यात याव्यात व त्या नियमितपणे अद्ययावत कराव्यात. मुदतबाहय औषधांबाबत योग्य ती कार्यवाही वेळीच करावी.
२१) विविध प्रकारचे अहवाल करणे, विविध संगणक प्रणाली अद्ययावत करणे यासाठी प्राथमिक आरोग्य केंद्रात स्वतंत्र संगणक कक्ष स्थापन करावा. यांमध्ये सर्व संगणक इंटरनेट नेटवकोंगने लॅन करावंत. सदर कक्षात अद्ययावत संगणक, प्रिंटर्स व स्कॅनर उपलब्ध करावेत. शक्य असल्यास वाय फाय यंत्रणा वापरावी.
२२) बदलत्या जीवनशैलीनुसार बळावणा-या आजारांसाठी जसे की, मधुमेह, हृदयरोग, उच्चरक्तदाब, दृष्टीदोष यांसाठी "डे केअर सेंटर" ची स्थापना शासकीय आरोग्य संस्थामध्ये करावी यांमध्ये ईसीजी मशिन, ग्लुकोमीटर, व्हीजन ड्रम. ट्रॅक्शन मशिन, इन्फ्रारेड लॅम्प, नेव्युलायझर आदी सुविधा उपलब्ध ठेवाव्यात.
सावित्रीबाई फुले शिष्यवृत्ती योजना, वैशिष्ट्ये व पात्रता
शासकीय आरोग्य संस्थामधील वीज पुरवठ्याबाबत करावयाच्या उपाययोजना
१) ग्रामीण भागामध्ये फार मोठया प्रमाणात लोड शेडींग असल्यामुळे वीजेवर चालणारी यंत्रे ही पूर्णवेळ कार्यरत राहत नाहीत. यावर उपाय म्हणून शासकीय आरोग्य संस्थांच्या परिसरात सौर पथदिवे बसविणे आवश्यक आहे. चालू असलेल्या बांधकामामध्ये कामाच्या ठिकाणी होत असलेल्या बचतीतून सौरपथ दिव्यांचे काम हाती घेण्यात यावे.
२) सौर/पवन ऊर्जा प्रदुषणमुक्त व निसर्ग मित्र आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे भविष्यात पवन उर्जा ही खूप परिणामकारक होणार असल्याने सौर/पवन ऊर्जेचा जास्तीत जास्त उपयोग होणे आवश्यक आहे. प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थामध्ये सौर/पवन ऊर्जा प्रकल्प कार्यान्वित केल्यास वार्षिक वीज देयकाच्या खर्चामध्ये बचत होऊन तो निधी इतर सुविधासाठी वापरता येईल. याशिवाय रुग्णाना २४ तास पाण्याची सुविधा उपलब्ध करून देता येईल. तेव्हा महाऊर्जा (MEDA) या संस्थेकडून तांत्रिक सहकार्य घेऊन ही योजना प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थामध्ये राबविण्यात यावी.
शासकाय आरोग्य संस्थांच्या सुशोभिकरण व बळकटीकरणांतर्गत करावयाच्या उपाययोजना -
१) शासकीय आरोग्य संस्थांच्या इमारत व परिसरातील आंतरबाह्य स्वच्छता नियमित करण्यात यावी व त्याव्दारे आरोग्य संस्था नीटनेटक्या आकर्षक व स्वच्छ राहतील अशा ठेवण्यात याव्यात. सर्वच शासकीय रुग्णालयातील स्वच्छतेचे दैनदिन व आठवडी वेळापत्रक सर्व Work Stations मध्ये लावण्यात यावे व त्याची अंमलबजावणी करण्याच्या दृष्टीने दररोज स्वच्छता झाल्याची खात्री करण्यासाठी नोंदवही ठेवण्यात यावी.
काय आहे आरोग्य विभागाची ‘कायापालट योजना’, तरतुदी व उदिष्ट्ये -भाग १
२) प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थांच्या संदर्भात एक विशिष्ट पध्दतीचे कलर कोडींग ( इमारतीची अंतर्गत व बाहय व्यवस्था) मंजूर झालेले असून या आरोग्य संस्थामध्ये रुग्णांना योग्यरितीने मार्गदर्शन व्हावे यासाठी दिशादर्शक फलक कसे असावेत याबाबतचे निर्देश समन्वयक मुख्य अभियंता यांना देण्यात आलेले आहेत. तेव्हा सार्वजनिक बांधकाम विभागाच्या अभियंत्यांशी संपर्क साधून शासकीय आरोग्य संस्थामधील दिशा दर्शक फलक व रंगसंगतीबाबत रूपरेषा ठरवन घेऊन त्याप्रमाणे दिशादर्शक फलक लावण्यात यावेत. प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थांची आतून व बाहेरून आकर्षक रंगरंगोटी करण्यात यावी.
३) प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थासाठी प्रवेशद्वार बसविण्यात यावे.
४) प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थासाठी कमान व त्यावर लावून दिसेल असे शासकीय आरोग्य संस्थाचे नांव ठळक अक्षरात लावण्यात यावेत.
५) शासकीय आरोग्य संस्थांच्या परिसरातील जागेवर भविष्यकाळात अतिक्रमण होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. त्यामुळे शासकीय आरोग्य संस्थांच्या जागेचे सीमांकन करून हद्द ठरविण्यात यावी व त्यानंतर या शासकीय आरोग्य संस्थांच्या सर्व बाजूनी संरक्षक भित (compound walli) बांधण्यात यावी.
परदेशातील उच्च शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती, निकष व निवड प्रक्रिया भाग 2
६) प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थांच्या रुग्ण प्रतिक्षालयात स्वागत कक्ष, रुग्णाना बसण्यासाठी पुरेशा खुर्च्या, पिण्यासाठी पाणी, आईसी फलक, दुरदर्शन सच इत्यादी सुविधा उपलब्ध असाव्यात.
७) वैद्यकीय अधिकारी यांच्या कक्षामध्ये खुर्ची, टेबल, तपासणी टेबल, तपासणीसाठी आवश्यक साधनसामुग्री सस्थेचा नकाशा मागील तीन वर्षातील विविध आरोग्य निर्देशाकातील प्रगती दर्शवणारे आलेख, आरोग्य सेवा संस्थांचे वेळापत्रक इत्यादी बाबींनी परिपूर्ण असावा.
८) शासकीय आरोग्य संस्थांच्या पुरुष व स्त्री कक्षात चागले कॉट, गाद्या, स्वच्छ बेडशीट, खिडक्याना डास प्रतिबंधक जाळया, पडदे इत्यादी सुविधा उपलब्ध असाव्यात.
‘प्रगत शैक्षणिक महाराष्ट्र कार्यक्रम’, हेतू व राज्यातील शाळांवर परिणाम, भाग 2
९) प्रसुती कक्षात प्रसुतीच्या संख्येनूसार लेबर टेबल दोन टेबल मध्ये पडदा. प्रोटोकॉल्स, न्यू बॉर्न बेबी कॉर्नर, ट्रे. एल्बो ऑपरेटेड टॅप इत्यादी आवश्यक सर्व साधन सामग्री उपलब्ध असावी.
१०) आरोग्य कर्मचाऱ्यांची बैठक घेण्यासाठी बैठक कक्षामध्ये टेबल, आवश्यक खुर्च्या, सादरीकरणासाठी प्रोजेक्टर/ पडदा व विविध आरोग्य कार्यक्रमाची माहिती दर्शविणारे तक्ते या बाबी किमान आवश्यकता म्हणून करण्यात याव्यात.
११) शासकीय आरोग्य संस्थाच्या परिसरात रुग्णवाहिका तत्सम वाहनाची पाऊस व अन्य गोष्टीपासून संरक्षण करण्यासाठी मजबूत पार्कंग शेड बांधण्यात यावी.
१२) शासकीय आरोग्य संस्थामधील वैद्यकीय अधिकारी / कर्मचारी व रुग्णाना असाचा त्रास होऊ नये यासाठी डास प्रतिबंधक जाळ्या बसविण्यात याव्यात.
१३) शासकीय आरोग्य संस्थामधील इमारतीमध्ये किमान फिक्स फर्निचर करण्यात यावे. तसेच रुग्णालयीन इमारतीमध्ये पाणी पुरवठयाची उत्तम व्यवस्था असावी.
१४) शासकीय संस्थांच्या आरोग्य केंद्रात विविध कार्यक्रमांतर्गत आवश्यक सर्व नोंदवहया स्वतंत्र काचेच्या कपाटात ठेवण्यात याव्यात.
१५) शस्त्रक्रियागृहामध्ये निर्जंतुकीकरणाबाबतचे प्रोटोकॉल्स उपलब्ध शस्त्रक्रिया साहित्य ठेवण्यासाठी स्वतंत्र कपाट असावे. ऑटोक्लेव्ह नोंदवही, फयुमीगेशन नोंदवही शस्त्रक्रिया नोंदवही स्वतंत्र काचेच्या कपाटात असाव्यात.
पं. दीनदयाळ उपाध्याय स्वयंम योजना: पात्रता व उद्देश्य, भाग २
१६) शासकीय आरोग्य संस्थामध्ये येणाऱ्या लहान मुलांसाठी बालोद्यान विभाग विकसित करण्यात यावा.
१७) शासकीय आरोग्य संस्थांमध्ये त्यांयेणारे रुग्ण व त्यांच्या नातेवाईकांसाठी वर्तमानपत्रे, आरोग्यविषयक मासिके, पुस्तके यांनी वाचनालय विकसित करावे.
१८) शासकीय आरोग्य संस्थाच्या दर्शनी भागात जनतेकडून येणाऱ्या तक्रारी व सूचना संदर्भात तक्रार पेटी बसवावी त्याचा नियमितपणे घेवून निपटारा करावा.
१९) शासकीय आरोग्य संस्थांच्या दर्शनी भागात रुग्ण कल्याण समिती नियामक व कार्यकारी मंडळ, सल्लागार समिती नामफलक, अधिकारी/कर्मचारी, कार्यरत असणारे डॉक्टर, सिस्टर, परिचर, वाहनचालक यांचे नांव, दुरध्वनी व सेवेची वेळ अशी माहिती असलेला डयूटी चार्ट लावावा. तसेच वाहय रुग्ण विभागाच्या वेळेचा फलक लावावा.
२०) औषध भांडार - औषध भांडाराची मांडणी औषधांच्या वर्गीकरणानुसार स्वतंत्र काचेच्या कपाटात औषधे ठेवून करावी. ई-औषधी प्रणालीचा वापर नियमितपणे करावा. औषध भांडार संबंधातील आवश्यक त्या नोंदवहया स्वतंत्र काचेच्या कपाटात ठेवण्यात याव्यात व त्या नियमितपणे अद्ययावत कराव्यात. मुदतबाहय औषधांबाबत योग्य ती कार्यवाही वेळीच करावी.
२१) विविध प्रकारचे अहवाल करणे, विविध संगणक प्रणाली अद्ययावत करणे यासाठी प्राथमिक आरोग्य केंद्रात स्वतंत्र संगणक कक्ष स्थापन करावा. यांमध्ये सर्व संगणक इंटरनेट नेटवकोंगने लॅन करावंत. सदर कक्षात अद्ययावत संगणक, प्रिंटर्स व स्कॅनर उपलब्ध करावेत. शक्य असल्यास वाय फाय यंत्रणा वापरावी.
२२) बदलत्या जीवनशैलीनुसार बळावणा-या आजारांसाठी जसे की, मधुमेह, हृदयरोग, उच्चरक्तदाब, दृष्टीदोष यांसाठी "डे केअर सेंटर" ची स्थापना शासकीय आरोग्य संस्थामध्ये करावी यांमध्ये ईसीजी मशिन, ग्लुकोमीटर, व्हीजन ड्रम. ट्रॅक्शन मशिन, इन्फ्रारेड लॅम्प, नेव्युलायझर आदी सुविधा उपलब्ध ठेवाव्यात.
सावित्रीबाई फुले शिष्यवृत्ती योजना, वैशिष्ट्ये व पात्रता
शासकीय आरोग्य संस्थामधील वीज पुरवठ्याबाबत करावयाच्या उपाययोजना
१) ग्रामीण भागामध्ये फार मोठया प्रमाणात लोड शेडींग असल्यामुळे वीजेवर चालणारी यंत्रे ही पूर्णवेळ कार्यरत राहत नाहीत. यावर उपाय म्हणून शासकीय आरोग्य संस्थांच्या परिसरात सौर पथदिवे बसविणे आवश्यक आहे. चालू असलेल्या बांधकामामध्ये कामाच्या ठिकाणी होत असलेल्या बचतीतून सौरपथ दिव्यांचे काम हाती घेण्यात यावे.
२) सौर/पवन ऊर्जा प्रदुषणमुक्त व निसर्ग मित्र आहे. आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे भविष्यात पवन उर्जा ही खूप परिणामकारक होणार असल्याने सौर/पवन ऊर्जेचा जास्तीत जास्त उपयोग होणे आवश्यक आहे. प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थामध्ये सौर/पवन ऊर्जा प्रकल्प कार्यान्वित केल्यास वार्षिक वीज देयकाच्या खर्चामध्ये बचत होऊन तो निधी इतर सुविधासाठी वापरता येईल. याशिवाय रुग्णाना २४ तास पाण्याची सुविधा उपलब्ध करून देता येईल. तेव्हा महाऊर्जा (MEDA) या संस्थेकडून तांत्रिक सहकार्य घेऊन ही योजना प्रत्येक शासकीय आरोग्य संस्थामध्ये राबविण्यात यावी.