हॉकिंग : अज्ञाताच्या गूढ धुक्यातील ध्रुवतारा

वयाच्या २१व्या वर्षी आलेल्या 'मोटर न्यूरॉन'सारख्या दुर्धर आजारामुळे मेंदू वगळता संपूर्ण शरीर निष्क्रिय असण्याच्या अवस्थेतही ५५ वर्षे सर्वांत लोकप्रिय शास्त्रज्ञ अशी ओळख मिळविणारा स्टिफन हॉकिंग नावाचा अवलिया काळाच्या पडद्याआड गेला आहे. आजाराचे निदान झाल्यानंतर अवघी दोनच वर्षे जिवंत राहतील, असा डॉक्टरांचा अंदाज होता. मात्र, पुढील ५५ वर्षे डॉक्टरांच्या अंदाजाबरोबरच अवकाश शास्त्रातील विश्वनिर्मिती, कृष्णविवर आणि अशा अनेक प्रस्थापित संकल्पनांना त्यांनी अवकाशशास्त्राला कायम नवा आयाम दिला. त्यामुळेच कृष्णविवरासारख्या संकल्पनांमध्ये मुलभूत संशोधन करतानाच, त्या कल्पनांविषयीची चर्चा सामान्य नागरिकांपर्यंत पोहोचविण्यासाठी हॉकिंग यांनी दिलेले योगदान निश्चितच महत्त्वाचे ठरते.

हॉकिंग यांचा जन्म ८ जानेवारी १९४२ रोजी ऑक्सफर्डमध्ये झाला. हा दिवस म्हणजे आधुनिक अवकाशशास्त्राला आकार देणाऱ्या गॅलिली गॅलिलिओ या बंडखोर शास्त्रज्ञाची तीनशेवी पुण्यतिथी. या दिवसातच नियती आणि हॉकिंग यांच्यातील नाते स्पष्ट होते. त्यांचे वडील जीवशास्त्रातील शास्त्रज्ञ. दुसऱ्या महायुद्धातील त्या काळामध्ये जर्मनीकडून हवाई हल्ले होत होते. त्यामुळेच, स्टिफन त्यांच्या आईसह लंडनमध्ये स्थायिक झाले. त्यांनी ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून अवकाशशास्त्रामध्ये पदव्युत्तर पदवी घेतली. तारुण्यातील या काळामध्ये त्यांनी घोडस्वारी, रोइंग या खेळांचा आनंद लुटला. येथपर्यंतचा त्यांचा प्रवास कोणत्याही अन्य तरुणासारखाच होता. एकविसाव्या वर्षी म्हणजे १९६३मध्ये 'मोटर न्यूरॉन' झाल्याचे निदान झाले. या आजारामुळे त्यांना कोणतीही हालचाल करण्यासाठी ते असमर्थ ठरणार होते. निदानानंतर त्यांना फक्त दोन ते अडीच वर्षांचेच आयुष्य उरल्याचे डॉक्टरांनी सांगितले होते. नेमक्या याच वेळी ते जेन यांच्याबरोबर विवाह करण्याच्या विचारात होते. मात्र, डॉक्टरांच्या अंदाजापेक्षा आजाराचा फैलाव मंदगतीने झाला. या दाम्पत्याला तीन मुले झाली आणि जेन यांनी त्यांना वीस वर्षे साथ दिली. आजाराचे निदान झाल्यानंतर, हॉकिंग यांचे पुढील आयुष्य बहुतांशीपणे व्हीलचेअरवरच गेले. साहजिकच त्यांच्या हालचालींवर मर्यादा होत्या, अगदी बोलण्यासाठीही 'कम्प्युटर स्पीच सिंथेसायजर'ची मदत घ्यावी लागत होती.

हॉकिंग यांनी त्यांच्या संशोधनामध्ये आइनस्टाइन यांचा सापेक्षतावादाचा सिद्धांत आणि क्वांटम मेकॅनिक्स यांचा मेळ साधला होता. त्यांनी १९७०मध्ये रॉजर पेनरोज यांच्या साथीने कृष्णविवराविषयीचे विश्लेषण केले होते. तोपर्यंत जगातील सर्वच गोष्टी कृष्णविवरामध्ये विलीन होतात आणि त्यातून काहीच बाहेर येत नाही, असे मानले जात होते. या गृहितकाला छेद देत, कृष्णविवरातून ऊर्जा उत्सर्जित होत असल्याचे हॉकिंग यांनी सांगितले. कृष्णविवरातून उत्सर्जित होणाऱ्या किरणोत्साराला 'स्टिफन रेडिएशन' असे नाव देण्यात आले आहे. कृष्णविवराच्या मध्यभागी अमर्याद गुरुत्वीय शक्ती एकवटलेली बिंदूवत स्थिती (सिंग्युलॅरिटी), अवकाशवेळेतील अनंत स्थिती अशा अनेक कल्पना मांडल्या. यातूनच त्यांनी एका बिंदूच्या स्फोटातून विश्वाचा जन्म झाल्याच्या सिद्धांताकडे आले. त्यांनी १९८०च्या दशकामध्येही अनेक कल्पना मांडल्या. या दशकात म्हणजे, १९८८मध्ये आलेल्या त्यांच्या 'अ ब्रीफ हिस्ट्री ऑफ टाइम' या पुस्तकाने इतिहास रचला. हॉकिंग आयुष्यभर व्याख्यानांसाठी जगभरात फिरत होते आणि त्यांची लोकप्रियता दिवसेंदिवस वाढतच राहिली. या काळामध्ये त्यांना विविध पदव्या, पुरस्कार, पदके यांनी सातत्याने गौरवण्यात आले. हॉकिंग यांनी अल्बर्ट आइनस्टाइन पुरस्कार, वुल्फ पुरस्कार, कोप्ले पुरस्कार यांसारखे अनेक पुरस्कार मिळाले. त्यांना ब्रिटनच्या राजघराण्यानेही अनेक वेळा गौरवले होते. त्यांना १९९०च्या दशकात 'नाइटहूड'चा सन्मान देण्यात आला होता. मात्र, विज्ञानासाठी मिळणाऱ्या निधीवरून त्यांनी हा सन्मान नाकारल्याचे काही वर्षांनंतर समोर आले.

हॉकिंग जेन यांच्याविषयी कायमच भावना व्यक्त करत असत. मात्र, वीस वर्षांच्या सहजीवनानंतर त्यांनी घटस्फोट घेतला. त्यानंतर १९९५मध्ये एलेन मॅसोन या नर्सबरोबर केलेला विवाह अनेकांसाठी धक्कादायक होता. मात्र, हा विवाह फार काळ टिकला नाही. २००६मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला.

हॉकिंग यांचे विज्ञानाविषयीचे कल्पना आणि दृष्टिकोन अतिशय वेधक होता. त्यामुळेच त्यांच्याकडून वेळोवेळी करण्यात येणाऱ्या विधानांविषयी सातत्याने चर्चा होत असते. विशेषत: अन्य ग्रहांवरील मानवी वस्ती, परग्रहावरील जीवसृष्टी यांविषयी त्यांनी अंदाज व्यक्त केले आहेत. त्याचवेळी परग्रहावरील जीवसृष्टी अधिक प्रगत असेल, तर त्यांच्याकडून पृथ्वीला धोका निर्माण होऊ शकतो, यांसारखी त्यांची विधाने चर्चेतही राहिली आहेत. जीवसृष्टीला हवामानातील बदल, एखाद्या लघुग्रहाची धडक किंवा नव्या विषाणूंमुळे धोका आहे आणि त्यातून मानव संपुष्टात येईल, असे त्यांचे लोकप्रिय भाकित आहे.

त्यांचे २००१मधील 'युनिव्हर्स इन नटशेल' हे त्यांचे दुसरे पुस्तकही तितकेच लोकप्रिय ठरेल. त्यांनी २००७मध्ये शून्य गुरुत्वाचा अनुभव देणाऱ्या 'वोमिट कॉमेट' या प्रयोगामध्ये प्रत्यक्ष सहभाग घेतला होता आणि या अत्याधुनिक विमानात बसणारे ते पहिले नागरिक ठरले होते. जर्मनीच्या युरी मिल्नर या गुंतवणूकदाराबरोबर २०१५मध्ये हातमिळवणी केली होती. परग्रहावरील जीवसृष्टी शोधण्याचा प्रकल्प हाती घेण्यासाठी ही युती केली होती. त्यांच्या जीवनावर २०१४मध्ये 'द थिअरी ऑफ एव्हरीथिंग' हा चित्रपटही आला होता. 'मला मृत्यूची भीती नाही, मात्र मरणाची घाईही नाही,' असे हॉकिंग यांचे विधान लोकप्रिय होते. आता अवकाशशास्त्रातील ध्रुवतारा अज्ञाताच्या प्रवासाला गेला आहे.