डॉ. सागर मुंदडा,
एमबीबीएस, एमडी, मनोचिकित्सक
काही महिन्यांपूर्वी शिक्षणमंत्री विनोद तावडे यांनी राज्यातील प्रत्येक शाळेत 'काऊन्सलिंग सेल' असणं गरजेचं आहे, असं सांगितलं. पण 'आमच्या पाल्याला काऊन्सिलिंगची गरज आहे का?' असा प्रश्न पालकांना पडला असेलच, जे सहाजिक आहे. 'आमच्या पाल्याचं तर फक्त अभ्यासात फार कमी लक्ष असतं किंवा तो शाळेत थोडी जास्त मस्ती करतो', असं बऱ्याच पालकांनी बोलून दाखवलं. मस्ती, अभ्यासावर लक्ष केंद्रित न करणं, चंचल वृत्ती हे सगळं प्रत्येक मुलांमध्ये थोड्याफार प्रमाणात असतंच. मग त्यासाठी काऊन्सिलिंगची गरज काय? असा प्रश्न तुम्हालाही पडला असेलच.
काऊन्सिलिंगच्या निगडीत दोन महत्त्वाच्या बाबी एक म्हणजे काऊन्सिलिंगची गरज पडली म्हणजे काही मानसिक आजार आहेच, असं नाही. दुसरं म्हणजे काऊन्सिलिंगद्वारे एखाद्याचं मानसिक संतुलनाचं परीक्षण केलं जातं. शाळेत जाणाऱ्या मुलांना किंवा तरुण मंडळींनाही अनेक कारणांमुळे मानसिक त्रास होतो. त्या कोवळ्या वयातही मुलांना मनोविकार असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. त्याची लक्षणंही अगदी सर्वसामान्य असतात. लहानग्यांमधील याच मानसिक आजारांची माहिती आपण लेखाच्या माध्यमातून घेऊयात.• ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder)
पाल्य अतिशय चंचल आहे, अभ्यासात किंवा कोणत्याही गोष्टीवर जास्त वेळ लक्ष केंद्रीत करु शकत नाही किंवा रांगेत उभं राहिल्यावर आपला नंबर येईपर्यंत थांबत नाही, अशी लक्षणं सर्वसाधारणपणे प्रत्येक मुलांमध्ये पाहायला मिळतात. पण ही लक्षणं जास्त प्रमाणात आढळल्यास चिंतेची बाब ठरु शकते. अशा चंचल स्वभावामुळे या मुलांना कित्येकदा शिक्षक आणि पालकांकडून चुकीच्या अन् असंवेदनशील वागणुकीला सामोरं जावं लागतं. जर वेळीच अशा मुलांचं काऊन्सिलिंग झालं तर अशा मुलांच्या चंचलपणा कमी होऊन एकाग्रता वाढू शकते.•Learning Disability
एखाद्या विद्यार्थ्याला काही बाबतीत (उदा. वाचायला, लिहायला, गणित सोडवायला, फळ्यावर लिहिलेलं वाचायला) अडथळे येत असतात. पण इतर बाबतीत म्हणजे पाठांतरामध्ये किंवा खेळामध्ये तो अव्वल असतो. अशा मुलांना मानसिक विकार असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. मात्र पालक किंवा शिक्षक त्याचा स्वभाव दोष म्हणजेच अशी मुलं असं मुद्दाम वागतात म्हणून त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करतात. काऊन्सिलिंगमुळे अशा मुलांवर वेळीच उपचार करता येतात. उपचार म्हणून त्या मुलांना प्रशिक्षण दिलं जातं.•conduct/ oppositional defiant disorder
प्रत्येक वर्गात असे काही विद्यार्थी असतात जे इतर वर्गमित्रांच्या खोड्या काढतात किंवा त्यांची खिल्ली उडवतात किंवा शिक्षकांना त्रास देण्यात त्यांना भलताच आनंद मिळतो. एवढंच नाही तर घरातल्या लहान-मोठ्या गोष्टींची चोरी करणं किंवा पालकांशी जास्त प्रमाणात खोटं बोलणं अशी ही लक्षणंही या विद्यार्थ्यांमध्ये आढळतात. पालकांनी या मुलांना काही चांगलं सांगितलं तर त्याच्या विरुद्ध ही मुलं करतात. या मुलांना वठणीवर आणण्यासाठी मारणं, खोलीत कोंडून ठेवणं यासारख्या कठोर शिक्षा केल्या जातात. यामुळे ही मुलं आणखीनच विचित्र वागतात. अशा मुलांशी योग्यप्रकारे संवाद साधून त्यांच्यातील हे दोष कमी केले जाऊ शकतात.• Intellectual Disability
काही मुलांना शिकवलेल्या गोष्टी कळायला, समजायला जरा जास्त वेळ लागतो. ही जाणून-बुजून असं वागतात, असा गैरसमज होऊन पालक आणि शिक्षक विद्यार्थ्यांमधील अशा वर्तवणुकीकडे दुर्लक्ष करतात. शिकवलेल्या गोष्टी समजायला वेळ लागणाऱ्या मुलांना खास प्रशिक्षणाची गरज असते. पण जोपर्यंत या मुलांचं काऊन्सिलिंग होत नाही तोपर्यंत ही लक्षणं कळत नाहीत.
लहानग्यांशी निगडीत अशाच काही मानसिक विकारांची माहिती आपण पुढील लेखात घेऊयात.
संकलन- शब्दुली कुलकर्णी
एमबीबीएस, एमडी, मनोचिकित्सक
काही महिन्यांपूर्वी शिक्षणमंत्री विनोद तावडे यांनी राज्यातील प्रत्येक शाळेत 'काऊन्सलिंग सेल' असणं गरजेचं आहे, असं सांगितलं. पण 'आमच्या पाल्याला काऊन्सिलिंगची गरज आहे का?' असा प्रश्न पालकांना पडला असेलच, जे सहाजिक आहे. 'आमच्या पाल्याचं तर फक्त अभ्यासात फार कमी लक्ष असतं किंवा तो शाळेत थोडी जास्त मस्ती करतो', असं बऱ्याच पालकांनी बोलून दाखवलं. मस्ती, अभ्यासावर लक्ष केंद्रित न करणं, चंचल वृत्ती हे सगळं प्रत्येक मुलांमध्ये थोड्याफार प्रमाणात असतंच. मग त्यासाठी काऊन्सिलिंगची गरज काय? असा प्रश्न तुम्हालाही पडला असेलच.
काऊन्सिलिंगच्या निगडीत दोन महत्त्वाच्या बाबी एक म्हणजे काऊन्सिलिंगची गरज पडली म्हणजे काही मानसिक आजार आहेच, असं नाही. दुसरं म्हणजे काऊन्सिलिंगद्वारे एखाद्याचं मानसिक संतुलनाचं परीक्षण केलं जातं. शाळेत जाणाऱ्या मुलांना किंवा तरुण मंडळींनाही अनेक कारणांमुळे मानसिक त्रास होतो. त्या कोवळ्या वयातही मुलांना मनोविकार असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. त्याची लक्षणंही अगदी सर्वसामान्य असतात. लहानग्यांमधील याच मानसिक आजारांची माहिती आपण लेखाच्या माध्यमातून घेऊयात.• ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder)
पाल्य अतिशय चंचल आहे, अभ्यासात किंवा कोणत्याही गोष्टीवर जास्त वेळ लक्ष केंद्रीत करु शकत नाही किंवा रांगेत उभं राहिल्यावर आपला नंबर येईपर्यंत थांबत नाही, अशी लक्षणं सर्वसाधारणपणे प्रत्येक मुलांमध्ये पाहायला मिळतात. पण ही लक्षणं जास्त प्रमाणात आढळल्यास चिंतेची बाब ठरु शकते. अशा चंचल स्वभावामुळे या मुलांना कित्येकदा शिक्षक आणि पालकांकडून चुकीच्या अन् असंवेदनशील वागणुकीला सामोरं जावं लागतं. जर वेळीच अशा मुलांचं काऊन्सिलिंग झालं तर अशा मुलांच्या चंचलपणा कमी होऊन एकाग्रता वाढू शकते.•Learning Disability
एखाद्या विद्यार्थ्याला काही बाबतीत (उदा. वाचायला, लिहायला, गणित सोडवायला, फळ्यावर लिहिलेलं वाचायला) अडथळे येत असतात. पण इतर बाबतीत म्हणजे पाठांतरामध्ये किंवा खेळामध्ये तो अव्वल असतो. अशा मुलांना मानसिक विकार असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. मात्र पालक किंवा शिक्षक त्याचा स्वभाव दोष म्हणजेच अशी मुलं असं मुद्दाम वागतात म्हणून त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करतात. काऊन्सिलिंगमुळे अशा मुलांवर वेळीच उपचार करता येतात. उपचार म्हणून त्या मुलांना प्रशिक्षण दिलं जातं.•conduct/ oppositional defiant disorder
प्रत्येक वर्गात असे काही विद्यार्थी असतात जे इतर वर्गमित्रांच्या खोड्या काढतात किंवा त्यांची खिल्ली उडवतात किंवा शिक्षकांना त्रास देण्यात त्यांना भलताच आनंद मिळतो. एवढंच नाही तर घरातल्या लहान-मोठ्या गोष्टींची चोरी करणं किंवा पालकांशी जास्त प्रमाणात खोटं बोलणं अशी ही लक्षणंही या विद्यार्थ्यांमध्ये आढळतात. पालकांनी या मुलांना काही चांगलं सांगितलं तर त्याच्या विरुद्ध ही मुलं करतात. या मुलांना वठणीवर आणण्यासाठी मारणं, खोलीत कोंडून ठेवणं यासारख्या कठोर शिक्षा केल्या जातात. यामुळे ही मुलं आणखीनच विचित्र वागतात. अशा मुलांशी योग्यप्रकारे संवाद साधून त्यांच्यातील हे दोष कमी केले जाऊ शकतात.• Intellectual Disability
काही मुलांना शिकवलेल्या गोष्टी कळायला, समजायला जरा जास्त वेळ लागतो. ही जाणून-बुजून असं वागतात, असा गैरसमज होऊन पालक आणि शिक्षक विद्यार्थ्यांमधील अशा वर्तवणुकीकडे दुर्लक्ष करतात. शिकवलेल्या गोष्टी समजायला वेळ लागणाऱ्या मुलांना खास प्रशिक्षणाची गरज असते. पण जोपर्यंत या मुलांचं काऊन्सिलिंग होत नाही तोपर्यंत ही लक्षणं कळत नाहीत.
लहानग्यांशी निगडीत अशाच काही मानसिक विकारांची माहिती आपण पुढील लेखात घेऊयात.
संकलन- शब्दुली कुलकर्णी