फार ताणू नका!

शरीरावर चित्र-विचित्र आकृत्या काढणं, विनाकारण डोकं भिंतीवर आपटणं, शरीराला अनेक प्रकारे इजा पोहोचवणं हे ऐकायला खटकत असलं तरी हा एक प्रकारचा मानसिक आजार आहे. मानसिक ताण सहन न झाल्याने रुग्णाकडून असं टोकाचं पाऊल उचललं जातं. या रोगाची आणखीन लक्षणं कोणती आणि या मानसिक आजारावर नेमके उपाय काय याविषयी...

डॉ. सागर मुंदडा,
मानसोपचारतज्ज्ञ, केईएम हॉस्पिटल

आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे दिवसेंदिवस आपली जीवनशैली सुकर होत चालली आहे, यात काही वादच नाही. पण त्याचबरोबरीने ताण-तणावामुळे मानसिक रुग्णांचं प्रमाणही वाढतंय. परिणामी, मानसिक ताणाचं रुपांतर नैराश्य किंवा इतर मानसिक आजारांमध्येही होतं. मानसिक ताण किंवा इतर काही कारणांमुळे स्वत:ला त्रास करुन घेणं, स्वत:च्या शरीराचं नुकसान करुन घेणाऱ्या मानसिक रुग्णांचंही प्रमाण वाढत आहे. यामध्ये स्वत:ला दुखवणं म्हणजेच शारीरिक इजा करुन घेण्याचा प्रकार पाहायला मिळतो. त्याशिवाय भाजून घेणं, खाजवून खाजवून जखम करणं, डोकं भिंतीवर आपटणं, केस ओढणं, हानिकारक पदार्थांचं सेवन करणं हेही प्रकार पाहायला मिळतात. नैराश्य किंवा इतर मानसिक ताण कमी करण्यासाठी रुग्णाकडून हे पर्याय अवलंबले जातात. स्वत:ला त्रास करुन घेणं किंवा स्वत:ला दुखवणं या मानसिक आजाराचं प्रमाण सर्वसाधारणपणे १२ ते २४ वर्षांच्या तरुणांमध्ये जास्त असतं. लहान मुलांमध्ये याचं प्रमाण कमी असलं तरी गेल्या काही वर्षांमध्ये लहान मुलांमधील या मानसिक आजाराचं प्रमाण वाढलेलं आहे.
लक्षणं
टोकदार वस्तूंनी त्वचेला नुकसान करण्याचं प्रमाण ८०% एवढं आहे.
भाजून घेणं, हानिकारक पदार्थांचं सेवन करणं, दारुचं व्यसन, ड्रग्सचं सेवन यासारखे प्रकारही या रुग्णांमध्ये आढळतात.
शरीराचा जो भाग झाकलेला असतो किंवा झाकला जाऊ शकतो अशा ठिकाणी जखमा केल्या जातात.

कारणं-
मानसिक ताण हे यामागचं मुख्य कारण असतं. पण बहुतांश केसेसमध्ये कारण समजत नाही.
नैराश्य, फोबिया, बायपोलार डिसऑर्डर, पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर हे मानसिक आजारही कारणीभूत ठरतात.
लहानपणी झालेलं शोषण किंवा गरीबी, बेरोजगारी हीदेखील कारणं असू शकतात. त्याशिवाय दारुच्या अतिआहारी गेलेले रुग्णही स्वत:ला हानी पोहोचवतात.

रुग्ण स्वत:ला हानी पोहोचवण्याचे वेगवेगळे पर्याय अवलंबतात. ते पर्याय खालीलप्रमाणे
पंचिंग बॅग किंवा उशीवर राग काढणं.
बर्फाचे खडे चुरडणं.
थंड पाण्याच्या भांड्यात तोंड बुडवून ठेवणं.
नुसत्या मिरच्या किंवा जास्त तिखट खाणं
अतिथंड पाण्याने अंघोळ करणं.
शरीरावर विचित्र आकृत्या काढणं.
गरजेपेक्षा जास्त व्यायाम करणं.

उपाय
स्वत:ला त्रास करुन घेण्याची इच्छा होत असल्यास तुमचं मन कशात तरी गुंतवा.
शक्यतो एकटे राहू नका.
स्वत:ला दुखवण्यासाठी तुम्ही ज्या साधनांचा वापर करता ती साधनं फेकून द्या.
काही चुकीचं पाऊल उचलण्यापासून स्वत:ला थांबवा.