>> मंजुषा जोशी
‘जस्ट चिल’ म्हणत हातातली सिगारेट ओठात धरून हवेत धुराळं सोडणाऱ्या महिलांची संख्या दिवसेंदिवस वाढते आहे. या व्यसनातून वेळीच न सावरल्यास महिलांचं आरोग्य धोक्यात येऊ शकतं. अशांना ‘डोन्ट चिल, अदरवाइज इट विल किल’ असं सांगावंस वाटतं...
‘हं, घे, पेटव! अरे, असं नाही, हे बघ. सिगारेट अशी ओठांच्या चंबूत पकडायची. ती अशी शिलगवायची आणि खोल श्वास घ्यायचा. धूर फुफ्फुसांमध्ये भरून घ्यायचा. आणि मग... हा असा हळूहळू वेटोळे करत करत हवेत धूर सोडत जायचा. अहाहा! काय मजा येते म्हणून सांगू. घे... घे... ओढून बघ’. कथाकार, नाटककार राजन खान यांच्या कथेवर आधारित ‘एकुट समूह’ या एकांकिकेतला हा प्रसंग. आई आपल्या दहा-बारा वर्षांच्या मुलाला सिगारेट ओढण्याचं ट्रेनिंग देतेय, हे बघून सुरुवातीला जरा आश्चर्यच वाटलं. ‘काय आई आहे ही?’ असाही भाव मनात निर्माण झाला. पण नंतर कळालं की ते ट्रेनिंग नव्हतं तर ते एक अनुभव देणं होतं. आपल्या मुलानं प्रथम अनुभव घेऊन बघावा आणि मग एखादी गोष्ट वाईट की चांगली हे ठरवावं, असा या नाटकातील आईचा त्यामागे उद्देश होता. झालंही तसंच, पहिल्याच झुरक्यात जोरदार ठसका लागल्यानंतर त्या मुलाला ह्यात काही मजा नाही, असं लक्षात आलं आणि यापुढे सिगारेट ओढणार नाही असं ठरवून तो मोकळा झाला. पुढील आयुष्यात तो कधीच सिगारेटला हात लावणार नाही, याची खात्री त्याच्या आईला पटली.
‘सिगारेट स्मोकिंग इज इन्जुरिअस टू हेल्थ’, असं सिगारेटच्या पाकिटावर बारीक अक्षरात लिहिलेलं असतं. ती अक्षरं इतकी बारीक असतात की हा इशारा कुणाला दिसू नये आणि दिसलाच तर तो त्याच्या लक्षात राहू नये, याची खबरदारी सिगारेट कंपन्या घेत असतात.
पुरुषांनाच सिगारेट, बिडी ओढताना अगदी लहानपणापासून पाहिलेलं आहे. कधी टपरीवर, कधी पानठेल्यावर, कधी ऑफिसेसमध्ये आणि बरेचदा घरातही... त्यामुळे पुरूषच सिगारेट ओढतात, असा समज होता. बरेचदा चित्रपटांमध्ये हिरोइनला सिगारेट ओढताना अनेकदा पाहिलं होतं, पण प्रत्यक्षात त्या दिवशी एक मुलगी आमच्या ऑफिसच्या बाजूलाच असलेल्या एका अंधाऱ्या कोपऱ्यात सिगारेट ओढताना दिसली. एकटीच होती. मस्तपैकी झुरके मारत, धूर सोडत होती. ‘अरे बापरे, काय या मुली!’ असे विचार मनात आले होते त्यावेळी. महिलांसाठी विशेषतः प्रेग्नन्सीमध्ये सिगारेट ओढणे खूप घातक ठरू शकतं, असं कुठेतरी वाचलं होतं. त्यामुळे कदाचित हा धक्का बसला असेल पण नंतर नकळत का होईना डोळे अशा सिगारेट ओढणाऱ्या महिला, मुलींना शोधू लागले. त्याबद्दलचे विचार खोल तळाशी जाऊन अशा महिलांना शोधू लागले. तेव्हा लक्षात आलं की, ग्रामीण भागातील महिला खूप आधीपासून तंबाखूजन्य पदार्थांचे सेवन करतात. तंबाखू खाणे, बीडी ओढण्याचे व्यसन ग्रामीण महिलांमध्येही असल्याचं लक्षात आलं. पण मागील दहा बारा वर्षात महिलांमधील सिगारेट व तंबाखूजन्य पदार्थाचे सेवन करण्याचं प्रमाण वाढलं आहे. भारत सरकारच्या आरोग्य खात्यानं मागील वर्षी एक सर्वेक्षण केलं होतं. त्यात असं आढळून आलं की, मागील ३२ वर्षात सिगारेट ओढणाऱ्या महिलांच्या संख्येत दुपटीने वाढ झाली आहे. त्याच अहवालातून एक आश्चर्यकारक बाब समोर आली आहे ती म्हणजे या ३२ वर्षाच्या काळात सिगारेट उत्पादनात मोठ्या प्रमाणात घट झाली असून ११७ अब्जावरून ही संख्या १०५ अब्जवर आली आहे. याचा अर्थ असा की, सिगारेट ओढणाऱ्या पुरुषांच्या संख्येत या काळात मोठ्या प्रमाणात घट झाली आहे.
‘हेल्थ मेट्रिक्स अॅन्ड इव्हॅल्युएशन अॅट द युनिव्हर्सिटी वॉशिंग्टन’ ने जागतिक स्तरावर अभ्यास केला. ‘स्मोकिंग प्रिव्हेलेन्स अॅन्ड सिगारेट कन्झम्शन इन १८७ कन्ट्रीजः १९८०-२०१२’ अशा शीर्षकाचा सर्वेक्षणाचा अहवाल वॉशिंग्टन विद्यापीठानं मागील वर्षी सादर केला. त्यात भारतात सिगारेट ओढणाऱ्या महिलांची संख्या १९८० साली ५.३ अब्ज इतकी होती. ती २०१२ साली १२.७ अब्ज झाल्याचं आढळून आलं आहे. यात अर्थातच सिगारेट, बिडी व इतर तंबाखूजन्य पदार्थ सेवन करणाऱ्या महिलांचा समावेश आहे. तंबाखूजन्य पदार्थ सेवन करणाऱ्या महिलांची संख्या ग्रामीण भागात जरी जास्त असली तरी ती शहरी भागात मोठ्या प्रमाणात वाढते आहे. जागतिकीकरण आणि त्यातून जेंडर इक्वॅलिटीचं आलेलं वादळ हे त्यांचं एक कारण आहे. ‘पुरुष तर ओढतात सिगारेट तर मग आम्ही का नाही?’, असा प्रश्न महिला विचारू लागल्या आहेत. नोकरीच्या ठिकाणी सतत पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून काम करताना महिलांची दमछाक होते आहे. त्यातून उद्भवणाऱ्या सामाजिक व सांस्कृतिक ताणातून सुटका करण्यासाठी आणि ‘चिल’ करण्यासाठी महिलांना सिगारेटचा आधार घेतल्याचं दिसतं. याशिवाय, लठ्ठपणा कमी होतो, सिगारेटमध्ये असलेल्या उत्तेजक रसायनामुळे लैंगिक संबंधामध्ये अधिक मजा लुटता येते, ब्रेस्ट कॅन्सरला दूर ठेवले जाऊ शकते अशी बरीच कारणं महिला देताना दिसतात. चित्रपट, जाहिरातींमधील महिला कलाकारांचाही बराच प्रभाव युवतींवर पडलेला दिसतो. त्यामुळे कॉलेजेसमध्ये, पार्टीजमध्ये युवतीचं सिगारेट स्मोकिंग आणि शेअरिंगचं प्रमाण तर वाढलंच आहे. त्यात भर पडली आहे ती जागोजागी उभ्या राहिलेल्या हुक्का पार्लर्सची. सिगारेट किंवा इतर तंबाखूजन्य पदार्थांच्या सेवनामुळे स्त्रियांच्या शरीरावर त्यांचे विपरती परिणाम होतात. कर्करोग, अल्सर, संधीवातासारखे आजार होतात. पाळीतील अनियमितता, मेनोपॉजच्या समस्या निर्माण होतात हे माहिती असून स्मोकर महिलांची संख्या दिवसेंदिवस वाढतेच आहे, ही खरी चिंतेची बाब आहे.
‘जस्ट चिल’ म्हणत हातातली सिगारेट ओठात धरून हवेत धुराळं सोडणाऱ्या महिलांची संख्या दिवसेंदिवस वाढते आहे. या व्यसनातून वेळीच न सावरल्यास महिलांचं आरोग्य धोक्यात येऊ शकतं. अशांना ‘डोन्ट चिल, अदरवाइज इट विल किल’ असं सांगावंस वाटतं...
‘हं, घे, पेटव! अरे, असं नाही, हे बघ. सिगारेट अशी ओठांच्या चंबूत पकडायची. ती अशी शिलगवायची आणि खोल श्वास घ्यायचा. धूर फुफ्फुसांमध्ये भरून घ्यायचा. आणि मग... हा असा हळूहळू वेटोळे करत करत हवेत धूर सोडत जायचा. अहाहा! काय मजा येते म्हणून सांगू. घे... घे... ओढून बघ’. कथाकार, नाटककार राजन खान यांच्या कथेवर आधारित ‘एकुट समूह’ या एकांकिकेतला हा प्रसंग. आई आपल्या दहा-बारा वर्षांच्या मुलाला सिगारेट ओढण्याचं ट्रेनिंग देतेय, हे बघून सुरुवातीला जरा आश्चर्यच वाटलं. ‘काय आई आहे ही?’ असाही भाव मनात निर्माण झाला. पण नंतर कळालं की ते ट्रेनिंग नव्हतं तर ते एक अनुभव देणं होतं. आपल्या मुलानं प्रथम अनुभव घेऊन बघावा आणि मग एखादी गोष्ट वाईट की चांगली हे ठरवावं, असा या नाटकातील आईचा त्यामागे उद्देश होता. झालंही तसंच, पहिल्याच झुरक्यात जोरदार ठसका लागल्यानंतर त्या मुलाला ह्यात काही मजा नाही, असं लक्षात आलं आणि यापुढे सिगारेट ओढणार नाही असं ठरवून तो मोकळा झाला. पुढील आयुष्यात तो कधीच सिगारेटला हात लावणार नाही, याची खात्री त्याच्या आईला पटली.
‘सिगारेट स्मोकिंग इज इन्जुरिअस टू हेल्थ’, असं सिगारेटच्या पाकिटावर बारीक अक्षरात लिहिलेलं असतं. ती अक्षरं इतकी बारीक असतात की हा इशारा कुणाला दिसू नये आणि दिसलाच तर तो त्याच्या लक्षात राहू नये, याची खबरदारी सिगारेट कंपन्या घेत असतात.
पुरुषांनाच सिगारेट, बिडी ओढताना अगदी लहानपणापासून पाहिलेलं आहे. कधी टपरीवर, कधी पानठेल्यावर, कधी ऑफिसेसमध्ये आणि बरेचदा घरातही... त्यामुळे पुरूषच सिगारेट ओढतात, असा समज होता. बरेचदा चित्रपटांमध्ये हिरोइनला सिगारेट ओढताना अनेकदा पाहिलं होतं, पण प्रत्यक्षात त्या दिवशी एक मुलगी आमच्या ऑफिसच्या बाजूलाच असलेल्या एका अंधाऱ्या कोपऱ्यात सिगारेट ओढताना दिसली. एकटीच होती. मस्तपैकी झुरके मारत, धूर सोडत होती. ‘अरे बापरे, काय या मुली!’ असे विचार मनात आले होते त्यावेळी. महिलांसाठी विशेषतः प्रेग्नन्सीमध्ये सिगारेट ओढणे खूप घातक ठरू शकतं, असं कुठेतरी वाचलं होतं. त्यामुळे कदाचित हा धक्का बसला असेल पण नंतर नकळत का होईना डोळे अशा सिगारेट ओढणाऱ्या महिला, मुलींना शोधू लागले. त्याबद्दलचे विचार खोल तळाशी जाऊन अशा महिलांना शोधू लागले. तेव्हा लक्षात आलं की, ग्रामीण भागातील महिला खूप आधीपासून तंबाखूजन्य पदार्थांचे सेवन करतात. तंबाखू खाणे, बीडी ओढण्याचे व्यसन ग्रामीण महिलांमध्येही असल्याचं लक्षात आलं. पण मागील दहा बारा वर्षात महिलांमधील सिगारेट व तंबाखूजन्य पदार्थाचे सेवन करण्याचं प्रमाण वाढलं आहे. भारत सरकारच्या आरोग्य खात्यानं मागील वर्षी एक सर्वेक्षण केलं होतं. त्यात असं आढळून आलं की, मागील ३२ वर्षात सिगारेट ओढणाऱ्या महिलांच्या संख्येत दुपटीने वाढ झाली आहे. त्याच अहवालातून एक आश्चर्यकारक बाब समोर आली आहे ती म्हणजे या ३२ वर्षाच्या काळात सिगारेट उत्पादनात मोठ्या प्रमाणात घट झाली असून ११७ अब्जावरून ही संख्या १०५ अब्जवर आली आहे. याचा अर्थ असा की, सिगारेट ओढणाऱ्या पुरुषांच्या संख्येत या काळात मोठ्या प्रमाणात घट झाली आहे.
‘हेल्थ मेट्रिक्स अॅन्ड इव्हॅल्युएशन अॅट द युनिव्हर्सिटी वॉशिंग्टन’ ने जागतिक स्तरावर अभ्यास केला. ‘स्मोकिंग प्रिव्हेलेन्स अॅन्ड सिगारेट कन्झम्शन इन १८७ कन्ट्रीजः १९८०-२०१२’ अशा शीर्षकाचा सर्वेक्षणाचा अहवाल वॉशिंग्टन विद्यापीठानं मागील वर्षी सादर केला. त्यात भारतात सिगारेट ओढणाऱ्या महिलांची संख्या १९८० साली ५.३ अब्ज इतकी होती. ती २०१२ साली १२.७ अब्ज झाल्याचं आढळून आलं आहे. यात अर्थातच सिगारेट, बिडी व इतर तंबाखूजन्य पदार्थ सेवन करणाऱ्या महिलांचा समावेश आहे. तंबाखूजन्य पदार्थ सेवन करणाऱ्या महिलांची संख्या ग्रामीण भागात जरी जास्त असली तरी ती शहरी भागात मोठ्या प्रमाणात वाढते आहे. जागतिकीकरण आणि त्यातून जेंडर इक्वॅलिटीचं आलेलं वादळ हे त्यांचं एक कारण आहे. ‘पुरुष तर ओढतात सिगारेट तर मग आम्ही का नाही?’, असा प्रश्न महिला विचारू लागल्या आहेत. नोकरीच्या ठिकाणी सतत पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून काम करताना महिलांची दमछाक होते आहे. त्यातून उद्भवणाऱ्या सामाजिक व सांस्कृतिक ताणातून सुटका करण्यासाठी आणि ‘चिल’ करण्यासाठी महिलांना सिगारेटचा आधार घेतल्याचं दिसतं. याशिवाय, लठ्ठपणा कमी होतो, सिगारेटमध्ये असलेल्या उत्तेजक रसायनामुळे लैंगिक संबंधामध्ये अधिक मजा लुटता येते, ब्रेस्ट कॅन्सरला दूर ठेवले जाऊ शकते अशी बरीच कारणं महिला देताना दिसतात. चित्रपट, जाहिरातींमधील महिला कलाकारांचाही बराच प्रभाव युवतींवर पडलेला दिसतो. त्यामुळे कॉलेजेसमध्ये, पार्टीजमध्ये युवतीचं सिगारेट स्मोकिंग आणि शेअरिंगचं प्रमाण तर वाढलंच आहे. त्यात भर पडली आहे ती जागोजागी उभ्या राहिलेल्या हुक्का पार्लर्सची. सिगारेट किंवा इतर तंबाखूजन्य पदार्थांच्या सेवनामुळे स्त्रियांच्या शरीरावर त्यांचे विपरती परिणाम होतात. कर्करोग, अल्सर, संधीवातासारखे आजार होतात. पाळीतील अनियमितता, मेनोपॉजच्या समस्या निर्माण होतात हे माहिती असून स्मोकर महिलांची संख्या दिवसेंदिवस वाढतेच आहे, ही खरी चिंतेची बाब आहे.