मुलांसाठी छोट्या प्रयोगशाळांची गरज

अरविंद परांजपे
अतिथी संपादक

सुप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ डॉ. वसंत गोवारीकर हे १९८७ मध्ये भारत सरकारच्या विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभागाचे सचिव होते. विज्ञानासंदर्भात सर्वसामान्यांमध्ये रुची वाढावी, विज्ञानाचा प्रसार, प्रचार व्हावा, यासाठी २८ फेब्रुवारी रोजी राष्ट्रीय विज्ञान दिन साजरा करण्याचे ठरले. भारतात विज्ञानामध्ये भरीव कामगिरी करून नोबेल पुरस्कार मिळवलेल्या डॉ. सी. व्ही. रामन यांनी २८ फेब्रुवारी १९२८ रोजी ‘रामन परिणाम’ पाहिला. या दिवसाचे वैज्ञानिक महत्त्व लक्षात घेऊन हाच दिवस ‘राष्ट्रीय विज्ञान दिन’ म्हणून साजरा करण्याचे ठरले.

राष्ट्रीय पातळीवर जितक्या संस्था-संघटना आहेत त्या सर्व संस्थांची दारे सामान्यांसाठी खुली व्हावीत, विज्ञानाविषयी कार्यरत असलेल्या संस्थांना येथे प्रवेश मिळावा, हादेखील यामागील उद्देश होता. एक अनुभवी शिक्षक विज्ञानप्रसाराचे काम शेकडो विद्यार्थ्यांपर्यंत घेऊन जातो. या विज्ञानदिनाच्या माध्यमातून शिक्षकांनाही प्रेरणा मिळते. विद्यार्थ्यांमधील सहजसुलभ वैज्ञानिक कुतूहल वाढीस लागावे, यासाठी या दिवशी विविध कार्यक्रम घेण्यात येतात.

जयंत नारळीकरांनी जेव्हा ‘आयुका’मध्ये विज्ञानदिन साजरा करण्यास सुरुवात केली तेव्हापासून मी या कार्याशी जोडला गेलो . विद्यार्थी, शिक्षकांसह सामान्यांमध्येही हा कार्यक्रम प्रसिद्ध झाला. मात्र या कार्यक्रमाची २८ फेब्रुवारी ही तारीख विद्यार्थ्यांच्या परीक्षा पाहता फारशी सोयीची नाही. उन्हाच्या तीव्र झळाही या दिवसांत वाढलेल्या असतात. विद्यार्थ्यांना इच्छा असूनही या कार्यक्रमामध्ये सहभागी होता येत नाही. त्यामुळे हा दिवस दिवाळीच्या सुटीच्या नंतरच्या कालावधीमध्ये साजरा झाला तर विद्यार्थ्यांचा प्रचंड प्रतिसाद मिळेल, या बाबीचा सरकारने प्रकर्षाने विचार करायला हवा. या दिनाच्या निमित्ताने जे वेगवेगळे कार्यक्रम घेण्यात येतात, त्यात विज्ञानविषयक छोट्या फिल्म्स बनवण्यामध्ये सामान्य व्यक्तींचा पुढाकार असतो. मात्र तोच उत्साह स्वतःहून छोटी वैज्ञानिक उपकरणे बनवण्यामध्ये दिसून येत नाही. विज्ञानाचा प्रचारप्रसार व्हावा यासाठी अनेक व्यक्तींनी, संस्थांनी पुढाकार घेतला, ही सकारात्मक बाब आहेच. पण तरीही सहजरित्या विज्ञान शिकायचे असेल तर छोट्या प्रयोगशाळांची गरज आहे. आजही अनेक शाळांमध्ये चांगल्या प्रयोगशाळा नाहीत, उपकरणांची वानवा आहे. मुलांना अनेक प्रयोग करायचे असतात, त्यांच्यामध्ये जाणून घेण्याची उत्सुकता असते. विद्यार्थ्यांना सातत्याने प्रयोग करता यावेत, त्यातील निरीक्षणे नोंदवता यावीत यासाठी नेहरु तारांगणाच्या बेसमेंटमध्येही अशी प्रयोगशाळा मार्च महिन्यामध्ये सुरू करण्याचे आमचे प्रयत्न आहेत.

अगदी सुलभतेने ज्या वस्तू उपलब्ध आहेत त्यांचा वापर करून विद्यार्थी प्रयोग करतील, काही उपकरणे सोबत घेऊनही जातील. या प्रयोगांपासून स्वयंप्रेरित होऊन इतरांनाही विज्ञानप्रसाराशी जोडून घेतील अन् ही मोहीम खऱ्या अर्थाने सक्षम होईल यासाठी आमचे प्रयत्न सातत्याने सुरू आहेत. अनेकदा शिक्षकांनाही विद्यार्थ्यांना असंख्य प्रयोग करून दाखवण्याची सांगण्याची आंतरिक उर्मी असतेच. मात्र उपकरणे तुटली फुटली तर काय करायचे, या भीतीने ते पुढाकार घेत नाहीत. विज्ञानाच्या प्रचार प्रसारामध्ये असणारे अनेक सूक्ष्म अडसर काढून हा प्रवास प्रत्येकासाठी पथदर्शक व्हावा. विज्ञानाच्या कक्षा रुंदावत जाऊन प्रत्येक घटनेकडे पाहण्याचा वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोन वृद्धिंगत झाला तर राष्ट्रीय विज्ञान दिनाचा खरा उद्देश निश्चित सफल होईल.