भारतीय अॅस्ट्रोसॅटला जगन्मान्यता

अत्यंत कमी कालावधीतच अल्ट्राव्हायोलेट व क्ष-किरणांचा अभ्यास करून भारताच्या अॅस्ट्रोसॅट या उपग्रहाने पृथ्वीपासून सर्वात जवळच्या ताऱ्यावरील सौरज्वाळांचे संशोधन केले व अधिवासयोग्य ग्रहांच्या बाबतीत अत्यंत महत्त्वपूर्ण निष्कर्ष हाती आले. त्यानिमित्ताने टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेचे खगोलशास्त्रज्ञ व नेहरू तारांगणाचे माजी संचालक डॉ. मयंक वाहिया यांनी ‘महाराष्ट्र टाइम्स’शी बातचीत केली. त्यांच्याशी झालेली प्रश्नोत्तरे अशी-

प्रॉक्झिमा सेन्टॉरी ताऱ्यावरील सौरज्वाळांच्या निरीक्षणाचे महत्त्व काय आहे?

-प्रॉक्झिमा सेन्टॉरी हा सर्वात जवळचा तारा आहे. पृथ्वीवर जसा सूर्याचा प्रकाश पडतो, तसाच या ताऱ्याचा प्रकाशही त्याच्या ग्रहावर पडतो. त्याचा ग्रह पृथ्वीसारखाच आहे, त्यामुळेच तेथे जीवन असेल, अशी शक्यता शास्त्रज्ञांना वाटत होती. मात्र आपल्या सूर्यावर जेव्हा सौरवादळे होतात, तेव्हा त्यावरून एवढ्या प्रमाणात क्ष-किरण किंवा अल्ट्राव्हायोलेट किरण उत्सर्जित होत नाहीत. तसे झाले असते, तर आपल्या पृथ्वीवरही जीवन असंभव झाले असते. सूर्यावर आता जी सौरवादळे होतात, तेव्हाही कॅनडासारख्या ठिकाणी चुंबकीय ध्रुवामुळे शॉर्टसर्किट होते. प्रॉक्झिमा सेन्टॉरीवरील सौरज्वाळा तर सूर्यावरील सौरज्वाळांच्याही हजार पट मोठ्या होत्या. अशा सौरज्वाळांमध्ये व खासकरून अल्ट्राव्हायोलेट उत्सर्जनामध्ये त्या ग्रहावर जीवन राहूच शकत नाही, ही एक काहीशी निराशाजनक गोष्ट त्यातून पुढे आली. आपल्या वॉटरफिल्टरमध्ये जसे अल्ट्राव्हायोलेट किरण जीवजंतूंना मारतात, तसेच आहे हे.

मग याचा अर्थ सौरज्वाळांचे संशोधनही इथेच संपते का?

-अजिबातच नाही. उलट सूर्यापेक्षा लहान असलेल्या प्रॉक्झिमा सेन्टॉरी ताऱ्यावर इतक्या प्रखर सौरज्वाळा कशा काय तयार होतात, तो आता संशोधनाचा विषय ठरणार आहे. शिवाय इतक्या प्रखर सौरज्वाळा कधी सूर्यावरही निर्माण होऊ शकतील का, कोणत्या परिस्थितीत तसे घडते, याचाही अभ्यास आपल्या पृथ्वीच्या सुरक्षिततेच्या दृष्टीने करावा लागेल. सूर्य आणि हा तारा यात फरक काय आहे, हा एक संशोधनाचा विषय असेल.

अॅस्ट्रोसॅटची क्षमता कशामुळे अधोरेखित झाली?

-खगोलशास्त्रामध्ये कोणतेही प्रयोग करता येत नाहीत. जे उत्पात घडतात, त्याचेच निरीक्षण करायचे असते. त्यामुळे चार दृष्टिहीन आणि एक हत्ती यांच्या गोष्टीसारखे ते असते. प्रत्येक माध्यमातून वेगवेगळे निरीक्षणही हाती येऊ शकते. म्हणूनच एकाहून अधिक खगोलदुर्बिणी व माध्यमे वापरून निरीक्षण ताडून पाहणे हे महत्त्वाचे असते. अॅस्ट्रोसॅटने प्रथमच अशा बहुआयामी संशोधनात भाग घेतला व त्यात क्ष-किरण आणि अल्ट्राव्हायोलेट किरणांचे उत्सर्जन निरीक्षण करण्याची त्याची क्षमता सिद्ध झाली. यापुढे अॅस्ट्रोसॅटही अशा सौरज्वाळांवर अधिक लक्ष केंद्रीत करील.

परग्रहावरील जीवसृष्टी हा सर्वांच्याच कुतूहलाचा विषय आहे, त्यादृष्टीने या संशोधनात काय दडले आहे?

-आपण ही शक्यता अजमावून पाहण्यासाठी चार ते साडेचार हजार ग्रहांचा शोध घेतला आहे. मूळ ताऱ्यापासून खूप लांबही नाही आणि जवळही नाही, अशा अंतरावर म्हणजेच अधिवासयोग्य क्षेत्रामध्ये जे ग्रह आहेत, त्यांच्यावर जीवसृष्टीची शक्यता बळावते. म्हणजेच, मूळ ताऱ्याच्या प्रकाशामुळे या ग्रहांवरील जीवन नष्टही होत नाही व ते इतकेही लांब नाहीत की त्यांच्यावरील वातावरण अतिथंड आहे. अशा अधिवासयोग्य क्षेत्रात १० ते १२ ग्रह आतापर्यंत सापडले आहेत. ही संख्या तशी वरचेवर बदलतही असते. त्यापैकीच प्रॉक्झिमा सेन्टॉरीचा ग्रह हा पृथ्वीपासून सर्वात जवळ आहे. साधारण तीन वर्षांत प्रकाश पोहोचेल, इतक्या अंतरावर तो आहे. व तिथे बुद्धिवान सजीव असतील, तर तिथे आपला संदेश पोहोचू शकेल व त्यास प्रतिसादही मिळू शकेल, हा आशावाद त्यामागे असतो. त्यामुळे या संशोधनातून आणखी संशोधनाला वाव मिळाला आहे.

हौशी खगोल निरीक्षकांना या संशोधनाचा कसा लाभ करून घेता येईल?

-अॅस्ट्रोसॅटचे निष्कर्ष इंटरनेटवर उपलब्ध असतात, त्याचा त्यांना अभ्यास करता येईल. हौशी खगोल निरीक्षकांनी यापूर्वीही अधिवासयोग्य ग्रहांचा शोध लावला आहे. तोच शोध ते सुरू ठेवू शकतात. सौरज्वाळांचा त्यांना अभ्यास करता येईल. परग्रहावरील जीवसृष्टीच्या शोधात हौशी खगोल निरीक्षकांचे योगदानही नक्कीच स्वागतार्ह असेल.

मुलाखत ः समीर कर्वे