सिद्धांतावर भारतातही संशोधन

niraj.pandit@timesgroup.com
@nirajcpanditMT

मुंबई : स्टिफन हॉकिंग यांचे अंतराळभौतिक श्रेत्रातील योगदान फारच मौलिक आणि अतुलनीय आहे. त्यांचे अनेक सिद्धांतावर वादविवाद झडले, मात्र कृष्णविवरांसंदर्भातील त्यांच्या सिद्धांतातील प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी आज जगभरातील शास्त्रज्ञ प्रयत्न करत आहेत. यात भारतही मागे नाही. भारतातील टाटा मूलभूत विज्ञान संस्था, 'सेंटर फॉर एक्सलन्स इन बेसिक सायन्स' (सीबीएस), 'आयुका'सारख्या संस्था या सिद्धांतावर काम करत आहेत. त्यांचा सिद्धांतातील प्रश्नाचे उत्तर भारतीय शास्त्रज्ञांना मिळावे यासाठी देशातील शास्त्रज्ञ प्रयत्नशील आहेत.

हॉकिंग यांनी सन १९६९मध्ये रॉजर पेनरोज आणि जॉर्ज एलिस यांच्यासह 'बिंदुवतता' (सिंग्युलॅरिटी) या विषयावर सिद्धांत मांडला. हा सिद्धांत 'सिंग्युलॅरिटी थेरम' या नावाने प्रचलित झाला. यानंतर त्यांनी कृष्णविवरांचा सिद्धांत मांडला. तो खूप गाजला, त्यावर उलटसुलट चर्चाही झाली. यामध्ये त्यांनी त्यांच्या जुन्या सिद्धांताला पुढे चालना दिली आणि एक नवा प्रश्न जगभरातील शास्त्रज्ञांसमोर ठेवला. अवकाशात अनेक कृष्णविवर आहेत. प्रचंड वस्तुमान असणाऱ्या ताऱ्याचा स्फोट होऊन कृष्णविवर जन्माला येतं. हे कृष्णविवर आपल्याकडे असलेल्या वस्तुमानाच्या साह्याने मोठे होत राहते व ते कधीही नष्ट होत नाही, अशी धारणा होती. मात्र हॉकिंग यांच्या सिद्धांताने या धारणेला तडा दिला. यात त्यांनी सांगितले की, कृष्णविवरातून विशिष्ट प्रकारची किरणे तयार होऊ शकतात आणि त्यातून ते नष्ट होऊ शकते. याला सुरुवातीला खूप विरोध झाला. मात्र क्वांटम आणि सापेक्षतावादाच्या सिद्धांताच्या मदतीने त्यांनी हे सिद्धांतिकदृष्ट्या बरोबर आहे, असे पटवून दिले. मात्र हे करत असताना कृष्णविवर जेव्हा नष्ट होते, तेव्हा त्यातील वस्तूमान तयार करणारे कण, गोष्टी कुठे जातात हा प्रश्न मात्र अनुत्तरीत राहिला, यालाच 'इन्फरमेशन पॅरेडॉक्स' असे म्हणतात. याचेच उत्तर शोधण्याचा सध्या आमचा प्रयत्न सुरू असल्याचे मुंबई विद्यापीठातील 'सेंटर फॉर एक्सलन्स इन बेसिक सायन्सेस' या संस्थेतील सहयोगी प्राध्यापक संवेद कोळेकर यांनी सांगितले.

उत्तराचा अंदाज होता?

हॉकिंग यांच्या जाण्यामुळे अंतराळभौतिकीय विषयातील द्रष्टा अभ्यासक हरपला. त्यांनी दोन वर्षांपूर्वी 'इन्फरमेशन पॅरेडॉक्स'चे उत्तर काय असू शकेल याचा अंदाज बांधला होता. मात्र आजपर्यंत त्यात कुणालाही यश आले नाही. विज्ञानातील हा प्रश्न खुला असल्यामुळे यात भारत बाजी मारण्याच्या तयारीत आहे. देशात चार महत्त्वाच्या संस्थांमध्ये यावर अभ्यास सुरू असल्याचेही कोळेकर यांनी सांगितले.