ग्रेट इंडियन पेनिन्सुलर रेल्वे (जीआयपीआर) ते मध्य रेल्वे या संस्मरणीय प्रवासातली वाटचाल अनुभवायची असेल, तर सीएसएमटी मुख्यालयातील फलाट क्रमांक १८ जवळील हेरिटेज गल्लीत चक्कर टाका. ९० वर्षांपूर्वीची भीमकाय क्रेन, प्रचंड ताकदीचं आणि वजनाचं जुनं ऐतिहासिक इंजिन, मोठी घंटा, तेव्हाचं पाऊस मोजणारं मापक अशा लक्षवेधक वस्तूंनी ही हेरिटेज गल्ली सजली आहे.
hemant.satam@timesgroup.com
Tweet : hemantsatamMT
सीएसएमटी मुख्यालयातील रेल्वेच्या वास्तुसंग्रहालयापेक्षा इथल्या प्लॅटफॉर्म क्रमांक १८ जवळील 'हेरिटेज गल्ली' वेगळी ठरली आहे. घनदाट वृक्षांच्या छायेत असलेली ही हेरिटेज गल्ली पाहताना आपण रेल्वेच्या इतिहासात हरवून जातो. त्यात जुन्या काळातल्या इंजिनांपासून महाकाय क्रेनचा समावेश आहे. तेव्हाच्या बोरीबंदर (आताचं सीएसएमटी) ते कुर्ला मार्गावर धावलेल्या आणि आता हेरिटेज दर्जा लाभलेल्या 'सर लेस्ली विल्सन' नावानं ओळखल्या जाणाऱ्या इंजिनचा या गल्लीमध्ये खास समावेश करण्यात आला आहे. इंग्लंडमधील डब्ल्यू. एच. बॅक्स्टर कंपनीनं खडी फोडण्यासाठी तयार केलेल्या 'स्टोन ब्रेकर' (पूर्वीचे नाव ब्लेक क्रशर) मशीनचाही आवर्जून समावेश केला आहे. मध्य रेल्वेनं इथे जुन्या वृक्षांच्या संवर्धनाची जबाबदारीही यशस्वीरित्या पार पाडली आहे.
शहरातील वेगवेगळ्या प्रकल्पांमुळे बाधित झालेल्या जुन्या वृक्षांना सीएसएमटीच्या रुपानं नवीन आश्रयस्थान लाभलं आहे. सीएसएमटीकडील प्लॅटफॉर्म क्रमांक १८ जवळ 'जागतिक वारसा दिना'चं औचित्य साधून वास्तुसंग्रहालय सुरू करण्यात आलं आहे. या वास्तुसंग्रहालयाचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात पुरातन वस्तू, यंत्रांना पुनर्रोपण केलेल्या वृक्षांचीही साथ लाभली आहे. या संग्रहालयामध्ये शहरातील प्रकल्पबाधित झालेल्या १५० हून अधिक पुरातन वृक्षांचं यशस्वी पुनर्रोपण करण्यात आलं आहे. त्यातले काही वृक्ष तर १०० ते २०० वर्षं जुने असून त्यात पिंपळासह अन्य वृक्षांचा समावेश आहे.
मध्य रेल्वेनं मुंबई विभागात रेल्वेच्या निरनिराळ्या स्वरुपात दडलेला इतिहास वास्तुसंग्रहालयातून जतन केला आहे. साधारण दोन वर्षांपूर्वी सीएसएमटीच्या प्लॅटफॉर्म क्र. १८ कडून अगदी हाकेच्या अंतरावर हेरिटेज गल्ली सजली. या गल्लीमध्ये ब्रिटीश राजवटीत चालणारं डेक्कन क्वीनचं ऐतिहासिक इंजिन, ब्रिटीश जमान्यातली क्रेन, बेल, घड्याळे, दगड फोडणारं यंत्र, पाऊस मोजणारं मापक अशा वेगवेगळ्या गोष्टींचा समावेश करण्यात आला आहे.
स्विस लोको वर्क्स कंपनीनं १९२५ मध्ये उत्पादित केलेलं 'सर लेस्ली विल्सन जीआयपी इलेक्ट्रिक लोको'नंही या गॅलरीमध्ये प्रमुख स्थान पटकावलं आहे. भारतात १९२५ मध्ये विजेवर पहिली लोकल धावली. तेव्हा 'डायरेक्ट करंट' (डीसी)वर धावणारी ही गाडी बोरीबंदर ते कुर्लापर्यंत चालल्याची नोंद आहे. तत्कालीन गर्व्हनर सर लेस्ली विल्सन यांनी या गाडीला हिरवा कंदीला दाखविला होता. १९२९ मध्ये मे. कॉवन्स, शेल्डॉन कंपनीने ३० टन साहित्य उचलण्यासाठी घडवलेली प्रचंड आकाराची क्रेन इथे येणाऱ्यांसाठी एक मुख्य आकर्षण ठरते. ९० वर्षांपूर्वीची ही क्रेन आजच्या जमान्यातल्या क्रेनप्रमाणेच भारदस्त आहे. वाफेच्या इंजिनांवर रेल्वे चालण्याचा काळ कसा असावा, याची झलक इथे मुद्दाम ठेवलेल्या वाफेच्या इंजिनातून दिसते.
त्या जोडीला, रेल्वेचं संपूर्ण जाळं तयार करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या काँक्रिट स्लॅब मशीन, क्राँक्रिट मिक्सरदेखील पाहता येतात. 'एलबियोन' नावाचं तेव्हा प्रिंटिंग प्रेससाठी वापरलं जाणारं यंत्र चांगलंच लक्ष वेधून घेते. आग विझवण्यासाठी आता मोठ्या आकाराचं इंजिन, गाड्या असल्या तरी तत्कालीन स्थितीत आग विझवण्याची साधनं तशी मर्यादित होती. त्यापैकीच, हँडटब फायर इंजिनाच्या जोडीला दुसरं इंजिनही जपून ठेवण्यात आलं आहे. वाफेच्या इंजिनापाठोपाठ इलेक्ट्रिक इंजिनही इथे डौलात उभं आहे. इतकी वर्षं झाली तरीही ही सर्व यंत्रं अजूनही सुस्थितीत आहेत. मध्य रेल्वेकडून यासाठी तिकीट वगैरे आकारलं जात नाही. सीएसएमटी मुख्यालयातल्या वास्तुसंग्रहालयापेक्षा हेरिटेज गल्लीचं स्वरुप, आखणी थोडी वेगळ्या स्वरुपाची आहे. मोकळ्या आकाशाखाली या गल्लीमध्ये मनसोक्त फिरत इथल्या पुरातन गोष्टींचा अगदी आरामात फिरत आनंद घेता येतो.
सव्वाशे वर्षांपूर्वीचं फायर इंजिन
३० टनांची महाकाय क्रेनदेखील वाफेच्या इंजिनावर चालायची. सामान चढवण्या-उतरवण्यापासून इतर सर्व कामांसाठी त्याचा वापर केला जायचा. इंग्लंडमधल्या सरे परगण्यात १९३८ मध्ये तयार झालेली 'क्राँक्रिट स्लॅब मशीन' अजूनही चांगल्या अवस्थेत आहे. लंडनमधील मेरी वेदर अँड सन्सनं १८८० ते १८९० मध्ये हँडटब फायर इंजिन तयार केलं. या पंपाचा वापर करण्यासाठी ८ ते १२ जणांची गरज भासायची. एका मिनिटात ९० फुटांपर्यंत ५५ गॅलन पाणी फेकण्याची क्षमता या हँडटबची होती.