म.टा. प्रतिनिधी, नागपूर
मानवी संस्कृतीच्या इतिहासाचा विचार केल्यास आजवरच्या पुरातत्त्वीय पुराव्यांनुसार हडप्पा आणि मोहेंजदडो मानवी इतिहासाच्या अभ्यासातील सगळ्यात महत्त्वाचे उत्खनन समजले जाते. या उत्खननातील काही महत्त्वाच्या वस्तू तसेच मनुष्याने प्राचीन काळात वापरलेल्या विविध अवजारांचा संग्रह नागपुरात आहे. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाच्या उत्खनन विभागाची एक महत्त्वपूर्ण शाखा नागपुरात असून या शाखेकडे उपलब्ध असलेल्या प्राचीन वस्तूंचा विचार करता त्यात एका राष्ट्रीय संग्रहालयात परावर्तित होण्याचे बळ आहे.
‘मोहेंजदडो येथील उत्खननात सापडलेली ब्रान्झ दगडावरील ‘डान्सिंग गर्ल’ ही फार प्रसिद्ध आहे. मात्र काही काळानंतर हरियाणातील भिरडाना येथील उत्खननात एका मातीच्या भांड्यावर याच प्रकारचे एक दगडावरील कोरीव चित्र आढळून आले होते. यावरून या दोन्ही प्रदेशातील लोकांचा एकमेकांशी संबंध असल्याचे पुरावे मिळतात. हेही पुरावे या विभागाकडे उपलब्ध आहेत. तसेच निम्न पुरापाषाण काळात मनुष्याने वापरलेल्या अत्यंत महत्त्वपूर्ण वस्तूंचाही संग्रह येथे आहे,’ अशी माहिती नागपुरातील भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागाच्या उत्खनन शाखेच्या प्रमुख डॉ. नंदिनी शाहू यांनी दिली.
विदर्भाचा दहा हजार वर्षांपूर्वीचा इतिहास विदर्भाच्या इतिहासाचा किती जुना असेल असा विचार केला तर सातवहन, वाकाटक पुढे आपली धाव जात नाही. परंतु सुमारे १२ हजार वर्षांपूर्वी ‘उच्चपुरा पाषाण युगा’तदेखील येथे कला संस्कृती अस्तित्वात होती, याचे पुरावे या विभागाकडे आहेत. पुरातत्व खात्यातर्फे तापी - पूर्णा खोऱ्याच्या अन्वेषणादरम्यान अमरावती जिल्ह्यातील मोर्शी भागात काही पुरातन शैलाश्रय (रॉक शेल्टर्स) विभागाला आढळून आले. यातील भिंतींवर काही फार जुनी चित्रे कोरलेली आहेत. या चित्र्यांच्याही प्रतिलिपी या विभागाकडे उपलब्ध आहेत. इतकेच नव्हे तर त्याकाळी मनुष्याने या कोरीवकामाकरिता तसेच अन्य कामाकरिता वापरलेल्या काही वस्तुंचाही संग्रह आमच्याकडे आहे, असेही शाहू यांनी सांगितले.
होऊ शकते राष्ट्रीय संग्रहालय आज आमच्याकडे पुरेशी जागा उपलब्ध नाही. त्यामुळे केवळ जागतिक वारसा सप्ताहादरम्यान या सगळ्या वास्तूंचे प्रदर्शन आम्ही भरवित असतो. परंतु त्याही पलीकडे जाऊन एका राष्ट्रीय संग्रहालयात याचे रुपांतरण होऊ शकते’ असे मत प्रमुख डॉ. नंदिनी शाहू यांनी व्यक्त केले.
मानवी संस्कृतीच्या इतिहासाचा विचार केल्यास आजवरच्या पुरातत्त्वीय पुराव्यांनुसार हडप्पा आणि मोहेंजदडो मानवी इतिहासाच्या अभ्यासातील सगळ्यात महत्त्वाचे उत्खनन समजले जाते. या उत्खननातील काही महत्त्वाच्या वस्तू तसेच मनुष्याने प्राचीन काळात वापरलेल्या विविध अवजारांचा संग्रह नागपुरात आहे. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाच्या उत्खनन विभागाची एक महत्त्वपूर्ण शाखा नागपुरात असून या शाखेकडे उपलब्ध असलेल्या प्राचीन वस्तूंचा विचार करता त्यात एका राष्ट्रीय संग्रहालयात परावर्तित होण्याचे बळ आहे.
‘मोहेंजदडो येथील उत्खननात सापडलेली ब्रान्झ दगडावरील ‘डान्सिंग गर्ल’ ही फार प्रसिद्ध आहे. मात्र काही काळानंतर हरियाणातील भिरडाना येथील उत्खननात एका मातीच्या भांड्यावर याच प्रकारचे एक दगडावरील कोरीव चित्र आढळून आले होते. यावरून या दोन्ही प्रदेशातील लोकांचा एकमेकांशी संबंध असल्याचे पुरावे मिळतात. हेही पुरावे या विभागाकडे उपलब्ध आहेत. तसेच निम्न पुरापाषाण काळात मनुष्याने वापरलेल्या अत्यंत महत्त्वपूर्ण वस्तूंचाही संग्रह येथे आहे,’ अशी माहिती नागपुरातील भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागाच्या उत्खनन शाखेच्या प्रमुख डॉ. नंदिनी शाहू यांनी दिली.
विदर्भाचा दहा हजार वर्षांपूर्वीचा इतिहास विदर्भाच्या इतिहासाचा किती जुना असेल असा विचार केला तर सातवहन, वाकाटक पुढे आपली धाव जात नाही. परंतु सुमारे १२ हजार वर्षांपूर्वी ‘उच्चपुरा पाषाण युगा’तदेखील येथे कला संस्कृती अस्तित्वात होती, याचे पुरावे या विभागाकडे आहेत. पुरातत्व खात्यातर्फे तापी - पूर्णा खोऱ्याच्या अन्वेषणादरम्यान अमरावती जिल्ह्यातील मोर्शी भागात काही पुरातन शैलाश्रय (रॉक शेल्टर्स) विभागाला आढळून आले. यातील भिंतींवर काही फार जुनी चित्रे कोरलेली आहेत. या चित्र्यांच्याही प्रतिलिपी या विभागाकडे उपलब्ध आहेत. इतकेच नव्हे तर त्याकाळी मनुष्याने या कोरीवकामाकरिता तसेच अन्य कामाकरिता वापरलेल्या काही वस्तुंचाही संग्रह आमच्याकडे आहे, असेही शाहू यांनी सांगितले.
होऊ शकते राष्ट्रीय संग्रहालय आज आमच्याकडे पुरेशी जागा उपलब्ध नाही. त्यामुळे केवळ जागतिक वारसा सप्ताहादरम्यान या सगळ्या वास्तूंचे प्रदर्शन आम्ही भरवित असतो. परंतु त्याही पलीकडे जाऊन एका राष्ट्रीय संग्रहालयात याचे रुपांतरण होऊ शकते’ असे मत प्रमुख डॉ. नंदिनी शाहू यांनी व्यक्त केले.