निरीक्षणातून सापडले खनिज तेल
विवेक भालेराव, नाशिक
१९ व्या शतकाचा तो शेवटचा काळ होता. त्या काळात भारतात ब्रिटिशांची सत्ता होती. भारतातील आसाम राज्यातल्या तिनसुकिया जिल्ह्यात प्रथमच रेल्वेमार्ग (दिब्रुगड ते माघेरिता) टाकण्याचे काम चालू होते. तेथील दाट जंगलात अत्यंत बिकट परीस्थिती होती. तेथे वन्य प्राणी आणि कीटकांचे राज्य होते. बऱ्याच भागात दलदल होती. आसाम रेल्वे अँड ट्रेडिंग कंपनीचे बरेच मजूर तेथे खोदकाम करीत होते. त्यांच्याकडून एक कॅनेडीयन अभियंता काम करून घेत होता. त्याचे नाव होते विली लेवोआ लेक. खोदकाम करण्यात सामान वाहून नेण्यासाठी तेथे हत्तींचा वापर केला जात होता. सर्व गोष्टींवर विली लेकचे बारीक लक्ष होते. त्याच्या चाणाक्ष नजरेने एक गोष्ट हेरली , ती म्हणजे हत्तींचे पाय तेलकट दिसत आहेत.
हत्तीच्या पायाला लागलेल्या चिखलाला एखाद्या तेलासारखा उग्र वास येत आहे. मग त्याने आणखी निरीक्षण केले. हत्तीच्या पावलांचे ठसेदेखील तेलकट दिसत होते. विलीला त्याचे आश्चर्य वाटले. तेथील मातीत काहीतरी वेगळे आहे असा त्याचा कयास होता. त्याने काही मजुरांना खोलवर खणण्यास सांगितले. तेथील दलदलीच्या ठिकाणी खोदकाम सुरू झाले. जसाजसा जमिनीतला चिखल वर काढला जात होता, तसा विली लेक याला त्याचा अंदाज खरा असल्याची खात्री पटत गेली. जमिनीखाली कच्चे खनिज तेल (क्रूड पेट्रोलियम ऑइल) होते. त्याने आसाम रेल्वे अँड ट्रेडिंग कंपनीला तेथे तेलविहीर खणण्यासंबंधी पटवून दिले. तेलविहीर खणणाऱ्या मजुरांना विली लेक म्हणत असे 'डिग, बॉय डिग' त्यावरून त्या ठिकाणचे नाव दिगबोई पडले अशी दंतकथा आहे. पुढे तेथे केवळ भारतातीलच नव्हे तर आशिया खंडातील पहिला तेल शुद्धीकरण प्रकल्प साकार झाला. ते वर्ष होते इसवी सन १८९९.
खरे तर आसाम ट्रेडिंग कंपनीचे काम व्यापार आणि रेल्वेमार्ग तयार करण्याचे होते. त्यांचे उद्दिष्ट तेलविहीर खणण्याचे नव्हतेच, तरीही आसामच्या शासकीय अधिकाऱ्यांची परवानगी घेऊन त्यांनी तेथे तेलाची विहीर खणली. पुढे तेल उत्खननाचेच काम करणारी आसाम ऑइल कंपनी लि. ही इसवी सन १९०१ मध्ये स्थापन केली गेली. दुसऱ्या जागतिक महायुद्धाच्या काळात तेथील तेलक्षेत्रातून खनिज तेलाचे सर्वात जास्त उत्पादन केले गेले. दरवर्षी सात हजार बॅरल्स (अकराशे घनमीटर) इतके खनिज तेल त्या काळात तेथून काढले गेले. सध्या इंडियन ऑइल कंपनी आजही तेथे खनिज तेलाचे उत्पादन करीत आहे.
आता तेथील उत्पादन कमी आहे. (दरवर्षी सुमारे ०.६५ दशलक्ष मॅट्रिक टन) खनिज तेलाला 'काळे सोने' असे सार्थपणे म्हटले जाते. पेट्रोलियम तेलापासून पेट्रोल, डिझेल, रॉकेल, इंधन तेल, जेट इंधन, अस्फाल्ट, टार, पॅराफिन, वॅक्स, वंगण, ग्रीस, गंधक सुगंध, कीटकनाशके, खते, जड तेले आदी सहा हजार रसायने व उपपदार्थ तयार केले जातात.