हृदय रक्तवाहिनीचे विकार समजून घेताना...
- डॉ. मनोज देशमुख, एमडी रेडिओलॉजी आणि इमेजिंग
हृदयातील रक्तवाहिन्यांमध्ये कॅल्शियम जमा होण्याच्या प्रक्रियेला अथरोस्क्लेरोसिस प्लाक असे म्हटले जाते. करॉनरी आर्टरी डिसीजची (सीएडी) लक्षणे जाणून घेण्यासाठी करॉनरी आर्टरी कॅल्शियम स्कोरिंग (सीएसीएस) ही रक्तवाहिन्यांची इमेज पाहण्याची नवी पद्धती सुरू झाली आहे. या तंत्रात गेटेड सीटी, संगणकीय टोमोग्राफी या स्कॅनरचा वापर होतो. यासाठी कोणत्याही प्रकारची औषधे किंवा डायची आवश्यकता नसते. गेटेड म्हणजे हृदयांच्या ठोक्यांसोबत प्रतिमा घेण्याची सीटी स्कॅनरची क्षमता. यामुळे प्रतिमा धुरकट येत नाही.
श्वास थोडा वेळ रोखून धरल्याने हृदयातील रक्तवाहिन्यांची प्रतिमा घेता येऊ शकते. या प्रतिमा पाहून या रक्तवाहिन्यांमध्ये जमा झालेले कॅल्शिअमचे प्रमाण समजते व या कॅल्शिअमवरून सीएसी स्कोअर मोजला जातो. त्यानंतर कॅल्शिअम स्कोअरची तुलना वयाशी केली जाते व हृदयातील रक्तवाहिनीचा विकार विकसित होण्याची शक्यता किती आहे याचा अंदाज बांधता येतो.
अलिकडे सुरू झालेला हार्टचेक स्कॅन हा हृदयाच्या अॅन्जिओग्राफीला पर्याय नाही. या दोन्ही चाचण्या वेगवेगळ्या प्रकारची माहिती पुरवतात. हार्टचेक तपासणी केल्यामुळे हृदयाच्या रक्तवाहिनीचा विकार कोणामध्ये विकसित होऊ शकतो, हे समजते. ज्या व्यक्तीला हृदयाच्या रक्तवाहिनीचा विकार आहे, त्याच्या हृदयातील रक्तवाहिन्या निमुळत्या झाल्या आहेत किंवा नाही हे करॉनरी अॅन्जिओग्राफीमधून दिसून येते.
हृदयविकार होण्यापूर्वी स्कॅनमधून हा आजार बळावण्याआधीच प्लाक विकसित होत असल्याचे दिसून येते. प्लाक साचून रक्तवाहिनी निमुळती होण्याच्या अनेक वर्षे आधीच रक्तवाहिनीच्या पटलांवर प्लाक साचण्याची सुरुवात झालेली असते. हृदयाच्या रक्तवाहिनीच्या विकाराचे निदान लवकर झाले तर हा आजार गंभीर स्वरूप धारण करण्याआधीच वैद्यकीय उपाययोजना करता येतात. हृदयविकार असलेल्या केवळ ६० टक्के व्यक्तींमध्ये हृदयाच्या रक्तवाहिनीशी संबंधित असलेले काही घटक दिसून येतात. सीएडी हा जनुके आणि जीवनशैलीशी निगडीत असलेला आजार आहे. शरीरातील तुमच्या कोलेस्टरॉलची पातळी कमी आहे, तुम्ही धूम्रपान करत नाही किंवा तुमचा रक्तदाब सामान्य आहे आणि तुम्ही नियमित व्यायाम करत असलात तरी तुम्हाला हृदयविकार होणारच नाही, याची पूर्ण खात्री देता येत नाही.
भविष्यात हृदयविकाराचा झटका किंवा स्ट्रोक येऊ शकतो की नाही, याचे पूर्वानुमान या चाचणीमुळे येऊ शकते आणि ही जोखीम जास्त असेल तर ती कमी करण्यासाठी कोणती पावले उचलावीत याचा निर्णय या माहितीवरून घेता येऊ शकतो. ज्या व्यक्तीला हृदयविकाराचा झटका येऊन गेला आहे, करॉनरी बायपास शस्त्रक्रिया झाली आहे किंवा हृदयविकाराच्या रक्तवाहिनीत स्टेंट बसवले आहे, त्यांना कॅल्शिअम स्कोअर चाचणीचा उपयोग नाही. काही वेळा डॉक्टर दुसऱ्यांदा कॅल्शिअम स्कॅन करून घेण्यास सांगू शकतात. या निष्कर्षांची तुलना आधीच्या स्कॅनशी करता येऊ शकते. ३५ ते ७० या वयोगटातील महिला आणि ४० ते ६० या वयोगटातील पुरुषांना हृदयाच्या रक्तवाहिनीला असलेल्या विकारांबद्दल, हृदयविकाराच्या झटक्याबद्दल किंवा स्ट्रोकबद्दल माहिती देण्यासाठी करोनरी कॅल्शिअमचा खूपच उपयोग होतो.