म. टा. प्रतिनिधी, पुणे
सामाजिक आणि आर्थिक मागासलेपणाचे परिणाम लहान मुलांच्या वाढीवर होत असल्याचे दिसून आले आहे. शहरी भागातील झोपडपट्ट्यांमध्ये राहणाऱ्या लहान मुलांमध्ये केवळ १४.५ टक्के मुले सुदृढ असून, ३५.४ टक्के मुलांमध्ये बुटकेपणा (वयानुसार उंची न वाढणे) आहे. तीव्र व मध्यम कुपोषणाच्या तुलनेत बुटकेपणाचे प्रमाण अधिक असल्याने चिंता व्यक्त केली जात आहे.
'स्वाधार' व 'कर्वे समाज संस्थे'च्या विद्यार्थ्यांनी एक वर्ष या संशोधनासाठी काम केले. अप्पर इंदिरा नगर परिसरातील शून्य ते सहा वयोगटातील आर्थिकदृष्ट्या वंचित गटातील एकूण ५६६ मुलांचा अभ्यास करण्यात आला. सामाजिक घटकांसंदर्भात पालकांच्या मुलाखती, मुलांचे वजन, उंची, दंडघेर, डोक्याचा घेर आदी शारीरिक मोजमाप घेण्यात आले. त्यासाठीची सर्व निरीक्षण साधने नोंदविण्यात आली होती. उंची व वजन घेताना मुले अनवाणी होती. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या निकषांनुसार या अभ्यासामध्ये उंचीनुसार वजन (लुकडेपणा), वयानुसार उंची (बुटकेपणा) आणि वयानुसार वजन (कमी वजन) याचा अभ्यास केला गेला. अभ्यासलेल्या एकूण मुलांपैकी १.५ टक्के मुले तीव्र कुपोषित होती. २३.४ टक्के मुले मध्यम कुपोषित आढळली, १७.४ टक्के मुले लुकडेपणा व कमी वजनाची आढळली. यामध्ये सर्वाधिक धक्कादायक बाब ही मुलांची वयानुसार उंचीत होत नसलेली वाढ असल्याचे अधोरेखित करण्यात आले. ३५.४ टक्के मुलांची उंची कमी आहे.
या अभ्यासात ४९ टक्के मुलगे आणि ५१ टक्के मुली होत्या. यामधील ५१ टक्के मुलांच्या मातांचे दहावीपर्यंतचे शिक्षण झाले आहे. ३८ टक्के मातांनी दहावी व त्यापेक्षा अधिक शिक्षण घेतले असून, ११ टक्के माता पूर्ण अशिक्षित आहेत. ही सर्व माहिती या विषयातील तज्ज्ञ डॉ. राम गुडगीला, 'स्वाधार'च्या अध्यक्ष सरिता भट, अंजली बापट, कर्वे समाजसेवा संस्थेचे संचालक डॉ. दीपक वालोकर, प्रिया कुलकर्णी यांनी पत्रकार परिषदेत दिली.
अभ्यासामध्ये नोंदविलेली ठळक मते
- कुपोषित मुलांमध्ये वीस वर्षांपेक्षा कमी वयात माता झालेल्यांच्या मुलांचे अधिक प्रमाण.
- राष्ट्रीय कौटुंबिक स्वास्थ सर्वेक्षणात आढळलेल्या कुपोषित मुलांच्या तुलनेत 'स्वाधार' अभ्यासात कुपोषित मुलांचे प्रमाण कमी.
- तीव्र कुपोषित मुलांचे प्रमाण १.५ टक्के.
- मध्यम कुपोषित मुले २३.४ टक्के.
- बुटकेपणा असलेली मुले ३५.४ टक्के.
- कमी वजन असलेली मुले १७.४ टक्के.
- लुकडेपणा असलेली मुले ७.८ टक्के.
- सुदृढ मुले १४.५ टक्के.
............
राष्ट्रीय कौटुंबिक स्वास्थ सर्वेक्षणातील नोंदी व 'स्वाधार'च्या निरीक्षणाची तुलना
कुपोषणाचे प्रमाण बुटकेपणा
महाराष्ट्र ३६ टक्के ३४.४
पुणे २५.६ टक्के २२.४
'स्वाधार'चे निरीक्षण २४.९ टक्के ३५.४
"राज्य सरकारकडून कमी वजन आणि तीव्र कुपोषित मुलांच्या सक्षमीकरणासाठी पोषण पुनर्वसन केंद्र आणि एकात्मिक बालविकास योजना राबविल्या जातात. मात्र, वयानुसार उंची वाढत नसलेल्या, अर्थातच बुटकेपणाचा सामना करणाऱ्या मुलांना त्यातून बाहेर काढण्याच्या उद्देशाने कोणतीही योजना नाही. या गटातील मुलांसाठी सातत्यपूर्ण प्रयत्न केल्यास ते सर्वसाधारण गटात जाऊ शकतात. त्यामुळे प्रशासकीय पातळीवर अशा मुलांसाठी योजना किंवा उपक्रम सुरू करण्याचा निर्णय झाला पाहिजे.'' - अंजली बापट (सहसचिव, 'स्वाधार')
सामाजिक आणि आर्थिक मागासलेपणाचे परिणाम लहान मुलांच्या वाढीवर होत असल्याचे दिसून आले आहे. शहरी भागातील झोपडपट्ट्यांमध्ये राहणाऱ्या लहान मुलांमध्ये केवळ १४.५ टक्के मुले सुदृढ असून, ३५.४ टक्के मुलांमध्ये बुटकेपणा (वयानुसार उंची न वाढणे) आहे. तीव्र व मध्यम कुपोषणाच्या तुलनेत बुटकेपणाचे प्रमाण अधिक असल्याने चिंता व्यक्त केली जात आहे.
'स्वाधार' व 'कर्वे समाज संस्थे'च्या विद्यार्थ्यांनी एक वर्ष या संशोधनासाठी काम केले. अप्पर इंदिरा नगर परिसरातील शून्य ते सहा वयोगटातील आर्थिकदृष्ट्या वंचित गटातील एकूण ५६६ मुलांचा अभ्यास करण्यात आला. सामाजिक घटकांसंदर्भात पालकांच्या मुलाखती, मुलांचे वजन, उंची, दंडघेर, डोक्याचा घेर आदी शारीरिक मोजमाप घेण्यात आले. त्यासाठीची सर्व निरीक्षण साधने नोंदविण्यात आली होती. उंची व वजन घेताना मुले अनवाणी होती. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या निकषांनुसार या अभ्यासामध्ये उंचीनुसार वजन (लुकडेपणा), वयानुसार उंची (बुटकेपणा) आणि वयानुसार वजन (कमी वजन) याचा अभ्यास केला गेला. अभ्यासलेल्या एकूण मुलांपैकी १.५ टक्के मुले तीव्र कुपोषित होती. २३.४ टक्के मुले मध्यम कुपोषित आढळली, १७.४ टक्के मुले लुकडेपणा व कमी वजनाची आढळली. यामध्ये सर्वाधिक धक्कादायक बाब ही मुलांची वयानुसार उंचीत होत नसलेली वाढ असल्याचे अधोरेखित करण्यात आले. ३५.४ टक्के मुलांची उंची कमी आहे.
या अभ्यासात ४९ टक्के मुलगे आणि ५१ टक्के मुली होत्या. यामधील ५१ टक्के मुलांच्या मातांचे दहावीपर्यंतचे शिक्षण झाले आहे. ३८ टक्के मातांनी दहावी व त्यापेक्षा अधिक शिक्षण घेतले असून, ११ टक्के माता पूर्ण अशिक्षित आहेत. ही सर्व माहिती या विषयातील तज्ज्ञ डॉ. राम गुडगीला, 'स्वाधार'च्या अध्यक्ष सरिता भट, अंजली बापट, कर्वे समाजसेवा संस्थेचे संचालक डॉ. दीपक वालोकर, प्रिया कुलकर्णी यांनी पत्रकार परिषदेत दिली.
अभ्यासामध्ये नोंदविलेली ठळक मते
- कुपोषित मुलांमध्ये वीस वर्षांपेक्षा कमी वयात माता झालेल्यांच्या मुलांचे अधिक प्रमाण.
- राष्ट्रीय कौटुंबिक स्वास्थ सर्वेक्षणात आढळलेल्या कुपोषित मुलांच्या तुलनेत 'स्वाधार' अभ्यासात कुपोषित मुलांचे प्रमाण कमी.
- तीव्र कुपोषित मुलांचे प्रमाण १.५ टक्के.
- मध्यम कुपोषित मुले २३.४ टक्के.
- बुटकेपणा असलेली मुले ३५.४ टक्के.
- कमी वजन असलेली मुले १७.४ टक्के.
- लुकडेपणा असलेली मुले ७.८ टक्के.
- सुदृढ मुले १४.५ टक्के.
............
राष्ट्रीय कौटुंबिक स्वास्थ सर्वेक्षणातील नोंदी व 'स्वाधार'च्या निरीक्षणाची तुलना
कुपोषणाचे प्रमाण बुटकेपणा
महाराष्ट्र ३६ टक्के ३४.४
पुणे २५.६ टक्के २२.४
'स्वाधार'चे निरीक्षण २४.९ टक्के ३५.४
"राज्य सरकारकडून कमी वजन आणि तीव्र कुपोषित मुलांच्या सक्षमीकरणासाठी पोषण पुनर्वसन केंद्र आणि एकात्मिक बालविकास योजना राबविल्या जातात. मात्र, वयानुसार उंची वाढत नसलेल्या, अर्थातच बुटकेपणाचा सामना करणाऱ्या मुलांना त्यातून बाहेर काढण्याच्या उद्देशाने कोणतीही योजना नाही. या गटातील मुलांसाठी सातत्यपूर्ण प्रयत्न केल्यास ते सर्वसाधारण गटात जाऊ शकतात. त्यामुळे प्रशासकीय पातळीवर अशा मुलांसाठी योजना किंवा उपक्रम सुरू करण्याचा निर्णय झाला पाहिजे.'' - अंजली बापट (सहसचिव, 'स्वाधार')