वन्यजीव सप्ताह
Chaitrali.chandorkar@timesgroup.com
Tweet : @chaitralicMT
पुणे : शहरांमध्ये वाढत असलेले काँक्रिटचे जंगल, नष्ट होत असलेली वसतिस्थाने, अन्नाचा तुटवडा आणि वाढत्या मानवी हस्तक्षेपामुळे अनेक प्रकारच्या शिकारी पक्ष्यांनी पुण्याकडे पाठ फिरवली आहे. गेल्या वीस वर्षांत गिधाड, गरूड, ससाणा, घुबड यांसह अनेक शिकारी पक्षी आता पुण्यापासून दूर वास्तव्यास गेले आहेत.
पश्चिम घाटाच्या पर्वतरांगा आणि दख्खनच्या पठाराचा काही भाग पुण्याजवळ असल्यामुळे वेगवेगळ्या प्रकारचे अधिवास शहरामध्ये बघायला मिळतात. माळराने, गवताळ प्रदेश, घनदाट जंगल, जलाशय, डोंगर दऱ्या अशा वैविध्यपूर्ण भौगोलिक परीस्थितीमुळे पुणे आणि परिसरातील पक्षीविश्व समृद्ध आहे. आजही शहरामध्ये दीडशेहून अधिक जातींचे पक्षी वास्तव्यास आहेत. पूर्वी गरूड, गिधाड, कापशी, शिक्रा, घारी असे तीसपेक्षा जास्त शिकारी पक्षी पाहायला मिळत होते. एकट्या घुबडाच्या आठहून अधिक जाती पुणे परिसात वास्तव्यास होत्या. पण बदलणाऱ्या पुण्यामुळे निसर्ग साखळीत महत्त्वाची भूमिका बजावणारे, इतर पक्ष्यांवर, सरपटणाऱ्या प्राण्यांवर नियंत्रण ठेवणारे शिकारी पक्षी शहरातून दुर्मिळ झाले आहेत.
गेल्या काही वर्षांत शहरातील घरांच्या रचना बदलल्या आहेत. इमारती उंच होत असल्या, तरी त्यांमध्ये पक्ष्यांना घरटी करण्यासाठी जागा नाही. महामार्गांवर दुतर्फा ढोली असलेली झाडे मोठ्या प्रमाणात तोडली आहेत. गवताळ कुरणे, माळरानांवर आता घरे उभी राहत आहेत. पुण्यालगत आता शेती देखील बघायला मिळत नाही, त्यामुळे पक्ष्यांचे अधिवास नष्ट झाले आहेत. या पक्ष्यांना आता पुरेसे अन्नही मिळत नाही, असे प्रसिद्ध पक्षी तज्ज्ञ डॉ. सतीश पांडे यांनी सांगितले.
पुण्याच्या थोडे बाहेर गेल्यावर अलीकडील काही वर्षांपूर्वीपर्यंत बहिरी ससाणा (फाल्कन लग्गड) हा मोठ्या प्रमाणात दिसायचा. आता त्याला शोधावे लागते. चांदणी चौकात गिधाडे दिसत असल्याच्या नोंदी ज्येष्ठ पक्षीतज्ज्ञ डॉ. प्रकाश गोळे यांच्या लिखाणात सापडतात. पण आता गिधाडे पुणे नव्हे तर एकूण राज्यातून नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. पुणे परिसरातील गरुडांची स्थिती देखील गंभीर असून नाराच गरूड, तुरेवाला, सापमारसह इतर गरुडांच्या प्रजातींची संख्या वेगाने घटते असल्याचे पांडे यांनी सांगितले.
…
घुबडे धोक्यात
पुणे जिल्ह्यात घुबडांचे आठपेक्षा जास्त प्रकार पाहायला मिळतात. पण अन्नाच्या तुटवड्यामुळे घुबड संकटात सापडले आहेत. श्रृंगी घुबड गवताळ कुरणांमध्ये घरटी बांधतात. अलीकडे कुरणांवर मानवी हस्तक्षेप वाढल्याने घुबडाला घरटे बांधायला जागा नाही. मत्स्य घुबड हे पूर्वी मुळा-मुठा नदीजवळ दिसायचे, आता दिसत नाही. घुबडांचा जादूटोण्यासाठी काळ्या जादूसाठी वापर होत असल्याने त्याची मोठ्या प्रमाणात शिकार होते आहे.
…
कीटकनाशके त्रासदायक
शेतातील कीटकनाशकांचा वाढता वापर पक्ष्यांसाठी धोका ठरला आहे. कीटकनाशके फवारलेले धान्य खाल्यामुळे पक्ष्यांमध्ये विषबाधा होते आहे. त्यांच्या प्रजननावर, अंडी उबविण्यावर त्याचे दुष्परिणाम जाणवत आहेत. घराघरांमध्ये, वस्त्यांमध्ये उंदीर, घूस आणि इतर कीटकांसाठी वापरण्यात येणारे फवाऱ्यांचा फटका पक्ष्यांना बसला आहे. विष घेतल्याने मेलेले प्राणी खाल्यामुळे पक्षीही मृत्यूमुखी पडत आहेत.
पक्षी घटण्याची कारणे
- वेगाने घटत असलेली गवताळ कुरणे
- नष्ट झालेली माळराने
- महामार्गांवर झालेली बेसुमार वृक्षतोड
- अन्नाचा तुटवडा
- शिकार
…………….
प्रदूषणाचे प्रतिक असलेले पक्षी वाढले
काळानुसार, सभोवाताली बदलत असलेल्या वातावरणानुसार ज्या पक्ष्यांनी राहणीमान सुधारले ते पक्षी आज शहरात टिकून आहेत. ज्या पक्ष्यांनी हे बदल आत्मसात केले नाहीत, त्यांनी शहराकडे पाठ फिरवली. गेल्या काही वर्षांत शहरातील जलस्रोत प्रदूषित झाल्याने स्वच्छ पाण्याचे, समृद्ध अधिवास असलेले पक्षी आता दिसेनासे झाले. आता प्रदूषित पाण्यातील जलचरांवर जगणारे घारी, शेकाट्या अशी पक्ष्यांची संख्या वाढते आहे.