​ मूर्तिशास्त्रातील महिषासुरमर्दिनी

भारतीय विचारधारेप्रमाणे उपासनेचे लक्ष्य निर्गुण परब्रह्माशी एकरूप होणे हे आहे. सगुण उपासनाही निर्गुणापर्यंत जाण्याची पायरी आहे. शास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहिल्यास ‘मूर्ती’ किंवा प्रतिमेपेक्षा ‘अर्चा’ हा शब्द अधिक सार्थ वाटतो. सगुणोपासनेचे प्रतीक म्हणजे ‘अर्चा’, अर्थात चालू भाषेत मूर्ती हे होय. मूर्ती निर्माण करण्यासाठी लागणारे आयाम अपल्याला विविध आगम ग्रंथ, पुराणे यांतून मिळतात. या ग्रंथातील वर्णनानुसार मूर्तिकला साकारात गेलेली आपल्याला दिसते व पुढे मूळ गाभा तोच ठेवत बहरलेली दिसते. सुरुवातीला अगदी कमी कलाकुसर दिसणाऱ्या मूर्ती नंतर अलंकारयुक्त व अतिशय सुशोभित झालेल्या दिसतात.

पार्वतीने महिषासूराचा वध केला, म्हणून त्या दिवसापासून ती महिषासुरमर्दिनी म्हणून प्रसिद्ध झाली, असा उल्लेख स्कंद पुराणात मिळतो. ‘मस्तकी जटाजूट बांधलेली, जटेमध्ये अर्धचंद्र धारण केलेली, त्रिनेत्र, पूर्णचंद्राप्रमाणे मुख असलेली, तप्त सुवर्णाच्या वर्णाची, सुलोचना, नवयौवनसंपन्न, सर्वाभरणभूषित, सुंदर दंतपंक्तींची त्रिभंग अवस्थेत उभी असलेली अशी ती आहे,’ असे वर्णन कालिका पुराणात येते. हे वर्णन असले, तरी शिल्पकारांसाठी ही माहिती अपुरी पडते. अभिलाषितार्थचिंतामणीमध्ये हिची मूर्ती कशी असावी, ते सांगितले आहे. दशभुज, दहाही हातात त्रिशूल, खड्ग, चक्र, बाण, शक्ती, खेटक, धनुष्य, पाश, अंकुश व परशू ही आयुधे. पायाखाली दाबून धरलेला महिष (रेडा), एका हातात महिषाचे मोडलेले मस्तक, त्याच्या मानेत खुपसलेला त्रिशूळ व उग्र, रौद्र चेहरा. आता या वर्णनावरून आपल्याला हा अंदाज येतो, की आपण पहात असलेले महिषासुरमर्दिनीचे शिल्प असे का असते.

बदामी येथील मूर्तीत तिचा भाला महिषाच्या मानेतून आरपार गेला असून तिने महिषाचे शेपूट वर उचलून त्याचा मागचा भाग वर उचललेला आहे. हळेबिड येथील होयसळेश्वराच्या मंदिरावर जी महिषासुरमर्दिनीची मूर्ती कोरलेली आहे, ती अष्टभूज असून हातात विविध शस्त्र आहेत. कोरीव कामात शिल्पकाराने वेगळेच कसब दाखवले आहे. साधारणतः ७व्या शतकापर्यंत महिषासूर हा रेड्याच्या रूपात दाखवला जात असे. वेरूळमधील रामेश्वर लेण्यात (क्र. २१), रावण कि खाई (क्र. १४) आणि कैलास लेण्यामध्ये महिषासुरमर्दिनीची विराट शिल्पे आहेत. आठव्या शतकानंतर महिषासुराचे मुंडके अर्धे कापलेले दाखवले गेले आहे व त्यातून बाहेर येणारा महिषासूर (शिंग असलेला) दिसतो. उदयपूर (राजस्थान) येथील जगत, पाटण येथील राणी कि वाव येथे अशा प्रकारची शिल्पे दिसतात.
(लेखक भारतीय विद्येचे अभ्यासक आहेत.)