भारत इतिहास संशोधक संस्थेचा ११० वर्षांचा इतिहास
Prasad.Pawar@timesgroup.com
@PrasadPawarMT
पुणे : मराठ्यांच्या देदीप्यमान इतिहासासह देशाच्या इतिहासाचा अभ्यास अखंड सुरू ठेवणारी संस्था म्हणून पुण्याच्या भारत इतिहास संशोधक मंडळाकडे पाहिले जाते. इतिहासाचार्य वि. का. राजवाडे आणि खं. चिं. मेहंदळे यांनी ७ जुलै १९१० मध्ये स्थापन केलेल्या या संस्थेने ११० वर्षांच्या प्रवासात इतिहासाचे नवनवीन पैलू समोर आणून अभ्यासकांची पिढी घडविण्याचे कार्यही सुरू ठेवले आहे. सदाशिव पेठेत भरत नाट्य मंदिराशेजारी असणाऱ्या या संस्थेकडे आता नव्या पिढीची पावले वळू लागली आहेत.
विशेष म्हणजे, देशाच्या इतिहास संशोधनासाठी अस्सल ऐतिहासिक दस्तऐवज संग्रहीत करणे आणि त्यांचे जतन करणे या हेतूने संस्थेची स्थापना झाली. या साधनांमधून संशोधनात्मक ग्रंथ प्रसिद्ध करण्याचे कार्यही संस्थेने सुरू ठेवले. ही संस्था केवळ मराठ्यांच्या इतिहासाचे संकलन-संशोधन करणारी नसून देशाच्या जडणघडणीचा दक्षिण-मध्य भारताच्या इतिहासाचा पट उलगडणारी संस्था असल्याचे ज्येष्ठ इतिहासतज्ज्ञ आणि मंडळाचे सचिव पांडुरंग बलकवडे यांनी सांगितले. इतिहास संशोधक वि. का. राजवाडे, पांडोबा पटवर्धन, शं. ना. जोशी, चं. ग. जोशी, द. वा. पोतदार, ग. ह. खरे, शांताराम विष्णू आवळसकर, य. न. केळकर या मंडळींनी देशभरातील कागदपत्रे जमा करून त्यांचा संग्रह केला. प्रतिकूल परिस्थितीत इतिहासाचे केवळ संकलन नाही, तर कागदपत्रांमध्ये दडलेला इतिहास सातत्याने सामान्य माणसासमोर आणण्याचे काम त्रैमासिकांच्या माध्यमातून सुरू ठेवले आहे. सदाशिव पेठेतली ही संस्था देशपातळीवर काम केलेली आणि करणारी संस्था आहे, हे आजवर अनेकांना माहीत नाही. मोडी आणि पर्शियन अभ्यासवर्ग सातत्याने इथे सुरू आहेत.
काय आहे मंडळात ?
- चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव यांचे ताम्रपट, अनेक मूर्ती, वीरगळ, शस्त्रे, वस्त्रे, आणि नकाशे आदींचा ठेवा.
- मंडळात सोने, चांदी, तांबे या धातूंमध्ये असणारी सुमारे सात हजार नाणी असून, कालदृष्ट्या सातवाहन काळापासून अठराव्या शतकापर्यंतच्या कालखंडातल्या विविध घराण्यांची आहेत.
- मोडी पत्रव्यवहार, कागदपत्रे, हिशोब वह्या, फार्सी कागदपत्रे, महजर, करीने, सनदा असे भिन्न भाषांतील मिळून सोळा लाख कागद मंडळात आहेत. यात आदिलशाही, शिवकाल, पेशवाई कालखंडातल्या पन्नास घराण्यांचे कागद आहेत.
- तीस हजारांहून अधिक हस्तलिखित ग्रंथ मंडळात आहेत. हे ग्रंथ संस्कृत, मराठी, फार्सी, कन्नड अशा विविध भाषांमधले असून, यातल्या सुमारे दोनशे पोथ्या सचित्र आहेत. त्यात गीतापञ्चरत्नी, शकुनवंती, सिंहासनबत्तीशी (संस्कृत) आणि तारीख-इ-हुसेनशाही (फार्सी) या उल्लेखनीय असून, फार्सी सचित्र प्रत ही जगातल्या दुर्मीळ ग्रंथांपैकी एक आहे.
- मंडळात बाराशे दुर्मीळ लघुचित्रे आहेत. त्यांत रागरागिणी, बारामास, व्यक्तिचित्रणे, परंपरागत सजावटी यांची चित्रणे आहेत. तालचित्रे उल्लेखनीय आहेत. या विषयावर असा संग्रह नाही. यासह अकबर, जहांगीर यांची व्यक्तिचित्रणे; तसेच मराठेशाहीतील थोरले बाजीराव, नानासाहेब, रघुनाथराव, थोरले माधवराव, सवाई माधवराव, नाना फडणवीस, महादजी शिंदे, हरिपंत फडके यांची अस्सल चित्रेही आहेत. काचचित्रेही वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत.
हे माहीत आहे का?
- शिवकालीन पत्रसार संग्रहातून तीन हजार ऐतिहासिक पत्रांचा सारांश तीन खंडांमध्ये मंडळाने सर्वसामान्यांसमोर आणला.
- आदिलशाही फर्मानांचा सर्वांत मोठा संग्रह. अलिगढ विद्यापीठापेक्षाही जास्त फर्माने भारत इतिहास संशोधक मंडळाने प्रसिद्ध केली आहेत.
- अमेरिकन मिशनरी डॉ. जस्टिन ॲबट मंडळाचे कार्य पाहून या संस्थेच्या प्रेमात पडले. १९२९ मध्ये त्यांनी दिलेली ३० हजार डॉलर्सची देणगी विशेष उल्लेखनीय ठरली. त्यांच्या देणगीतून मंडळाचे कर्जही फिटले.
- महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री यशवंतराव चव्हाण आणि ग. ह. खरे यांचे मैत्रीचे नाते होते. यातूनच मंडळासाठी काय करावे, अशी विचारणा चव्हाण यांनी केली आणि पीडब्ल्यूडीच्या माध्यमातून मंडळाला इमारत बांधून दिली. त्यातूनच जुन्या इमारतीमागची इमारत उभी आहे.
'राजवाडे सभागृहाचे होणार जतन-संवर्धन'
'राज्य मराठी विकास संस्थेचे पाच लाखांचे तीन प्रकल्प मंडळाला मिळाले होते. त्यातील हस्तलिखित-पोथ्यांची सूची करणे आणि दफ्तरखान्यातील कागदांची सूची करणे हे दोन प्रकल्प पूर्ण झाले आहेत. निवडक कागदपत्रांचे देवनागरीत रूपांतर करण्याच्या प्रकल्पाचे ८० टक्के काम पूर्ण झाले आहे,' अशी माहिती मंडळाचे अध्यक्ष डॉ. श्री. मा. भावे यांनी सांगितले. 'मंडळाचे राजवाडे सभागृह १९२८ मध्ये बांधलेले आहे. ते हेरिटेजमध्ये मोडते. त्याचेही जतन-संवर्धनाचे काम करण्यासाठी निधी जमविला जात आहे,' असेही भावे यांनी सांगितले.
महाराष्ट्राचे किंवा मराठी माणसाचे उर्वरित भारताच्या विविध प्रांतांशी असणार ऋणानुबंध, त्यांचे योगदान यासह मराठेशाही आणि देशाच्या इतिहासावर ७० ते ८० टक्के काम या संस्थेतील संशोधकांनी केले आहे. मंडळाच्या अभ्यासकांनी केवळ कागदपत्रांचा नव्हे, तर इतिहास आणि आपल्या संस्कृतीची सेवा केली आहे आणि हे काम अखंड सुरू ठेवले आहे.
- पांडुरंग बलकवडे, ज्येष्ठ इतिहासतज्ज्ञ आणि मंडळाचे सचिव