घुबडांची अस्तित्वाची लढाई

पुणे : घुबड हा निशाचर पक्षी असून तो वस्तीपासून दूर राहणे पसंत करतो. काळोखात त्यांना चांगले दिसते, त्यामुळे रात्रीच ते शिकार करतात. निसर्गाने घुबडांच्या पखांची रचना अनोख्या पद्धतीने केली आहे. त्याच्या पंखांच्या पिसांच्या कडांची रचना विशिष्ट दातेरी असल्याने त्यांच्या उडण्याचा आवाज कमी होतो. मिट्ट काळोखात जमिनीवर वावरणारे उंदीर आणि इतर लहान प्राण्यांच्या हालचालींचा वेध घेऊन ते अचूक भक्ष्य पकडतात. शेताच्या बांधावर रात्री पहारा देणारी घुबडे शेतकऱ्यांचे मित्रच असतात. घुबडे लहान सस्तन प्राणी खातात. घुबडे स्वत: घरटे बांधत नाहीत. झाडांच्या ढोलीमध्ये, गुहेच्या किंवा उंच कड्यांच्या कपारीत राहतात.

वास्तव्य

जगभरात घुबडांच्या दोनशेहून अधिक जाती आढळतात. ‘ग्रेट ग्रे आउल’ हे जगातील सर्वांत मोठे घुबड मानले जाते. युरोप, आशिया आणि उत्तर आफ्रिकेत ही घुबडे आढळतात. ‘एल्फ आउल’ हे जगातील सर्वांत लहान घुबड मध्य अमेरिका आणि मेक्सिकोमध्ये आढळते. भारतात ३६ प्रकारची घुबडे वास्तव्यास आहेत. यातील पन्नास टक्के घुबड महाराष्ट्रात आढळतात.

राज्यातील घुबड

महाराष्ट्रात पंधरापेक्षा जास्त प्रकारच्या घुबडांची नोंद झाली आहे. अधिवासानुसार घुबडांचे प्रकार बदलतात. केवळ भारतात आढळणारी रक्तलोचन घुबड आणि वन पिंगळा ही दोन्ही प्रदेशनिष्ठ घुबड महाराष्ट्रात सापडतात. पश्चिम घाटात पिंगट वन घुबड, मत्सघुबड, महाकौशिक, बहिरी घुबड, पट्टेरी रान पिंगळा, हुमा घुबड अशी विविध प्रकारची घुबड बघायला मिळतात. शहराजवळ मुख्यतः गव्हाणी घुबड, पिंगळा वास्तव्यास असतात. तसेच, हिवाळी घुबड, शिंगळा, तांबूस शिंगळा हे पक्षी स्थलांतरासाठी आपल्याकडे येतात.

अंधश्रद्धेचे दुष्टचक्र

काही राज्यांमध्ये घुबड हे महालक्ष्मी वाहन असल्याचे मानले जाते. नवरात्रात, तसेच देवीच्या पूजेच्या वेळी घुबडाची पूजा करण्याचीही परंपरा आहे. मंगळसूत्रामध्येही घुबडांचे पेंडंट घालण्याची प्रथा काही ठिकाणी आहे. पण, महाराष्ट्रासह काही राज्यांत घुबडाला अशुभ पक्षी म्हणतात, त्याच्याशी अनेक आख्यायिकाही जोडलेल्या आहेत. त्यामुळे त्याचे दर्शनही घेण्यास लोक इच्छुक नसतात. काळ्या जादूसाठी घुबडाचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो. घुबडाच्या विविध अवयवांचा वापर काळ्या जादूसाठी केला जातो.

घुबड संकटात

वेगवेगळ्या प्रकारच्या घुबडांची तस्करी करणारे मोठे जाळे महाराष्ट्रातही सक्रिय आहे. झाडांच्या ढोलीवर नजर ठेवून लोक रात्रीच्या वेळी घुबडांची पिल्ले पळवतात. आत्तापर्यंत घुबडांची चोरी होती, हेदेखील अनेकांना माहिती नव्हते. अभ्यासकांनी ही माहिती पुढे आणली. आतंरराष्ट्रीय स्तरावरही घुबडांच्या तस्करांचे जाळे पसरलेले आहे.

अधिवास धोक्यात

वेगाने नष्ट होत असलेली माळराने, गवताळ प्रदेश, गावालगतच्या रिकाम्या जागांवर मानवी अतिक्रमण वाढत आहे. गावाच्या वेशीवर ढोली असलेली मोठ्या झाडांची कत्तल होत आहे, त्यामुळे घुबडांचा अधिवास धोक्यात आला आहे. शहरातील खाद्याची उपलब्धता कमी झाल्याने काही प्रकारच्या घुबडांनी शहराकडे पाठ फिरवली आहे.