स्टॅन्ली गोन्सालविस
महामुंबईला खेटून असलेले हिरवे बेट ही आजवर वसई-विरार परिसराची ओळख होती. या हिरवाईवर आता सिमेंट काँक्रीटची काळी छाया पडत असतानाच वसईतील मराठी साहित्याला हिरव्यालूस पालवीचे धुमारे फुटताना दिसत आहेत. आपल्या गावाची वेस ओलांडून राज्यस्तरावरील साहित्यिक वर्तुळामध्ये स्थान प्राप्त करणाऱ्या वीणाताई गवाणकर यांचे नाव इथे अग्रक्रमाने घ्यावे लागेल. चरित्र लेखनाचा नवा मापदंड त्यांनी आपल्या लेखनाने निर्माण केला आहे. त्यांच्या 'एक होता कार्व्हर'च्या ४४ आवृत्त्या व अन्य भाषांत भाषांतरे हा मराठी प्रकाशन व्यवसायातील एक विक्रम म्हणावा लागेल! याशिवाय डॉ. खानखोजे, डॉ. आयडा स्कडर, रॉबी डिसिल्वा, रोझलिंड फ्रँकलीन, डॉ. सलीम अली, डॉ. रेमंड डिटमार्स, गोल्डा मेयर इ. व्यक्तींच्या महनीय व्यक्तिमत्वांचे आरस्पानी दर्शन त्यांनी आपल्या सर्जनाभिव्यक्तीतून घडवले आहे. राज्य सरकारच्या तीन व इतर अनेक पुरस्कारांनी त्यांना सन्मानित करण्यात आले आहे.
९३व्या अ. भा. म. सा. संमेलनाचे अध्यक्ष आदरणीय फादर फ्रान्सिस दिब्रिटो हेसुद्धा वसईचे साहित्यभूषण आहेत. आपल्या ललित, वैचारिक व धार्मिक लेखनातून त्यांनी मानवी जीवनाचा सर्जनशोध घेतला आहे. ओॲसिसच्या शोधात, तेजाची पाऊले, सृजनाचा मळा, गोतावळा, सुबोध बायबल व नाही मी एकला ही त्यांची काही नावाजलेली व गाजलेली पुस्तके आहेत. साहित्य अकादमी व महाराष्ट्र शासनाचे पुरस्कार, ज्ञानोबा-तुकोबा पुरस्कार व अन्य अनेक सन्मानांचे ते धनी झाले आहेत. आपल्या संशोधनदृष्टीला साजेसे बहुश्रुत व्यक्तिमत्त्व, लालित्यपूर्ण शैली, अभिजात विनोद आणि मिश्कीलपणा यामुळे विज्ञानातील बोजड संकल्पना सोप्या करून मांडण्याची हातोटी गवसलेले विज्ञान लेखक जोसेफ तुस्कानो यांच्या कथा, कविता, हायकू व वैचारिक लेखनातही हातखंडा असून त्यांच्या पुस्तकांची संख्या शंभरीच्या जवळ पोहोचली आहे! स्टीफन हॉकिंग व स्टीव जॉब्ज यांची चरित्रे, श्रद्धा आणि विज्ञान, चांदणमूठ, फेनफुले, ग्रेटाची गोष्ट, विज्ञानातील व्यक्ती आणि विभूती, दिनांतरे ही त्यांची ठळक प्रकाशने आहेत. कवी व सामाजिक कार्यकर्ते सायमन मार्टिन यांचे काव्यलेखन पाठ्यपुस्तके व हिंदी-इंग्रजीतून अनुवादित होऊन देशभर पोहोचले आहे. तांबड्या समुद्राच्या किनाऱ्यावर, बकऱ्या, कन्फेशन, पुनरुत्थान असे त्यांचे आठ कवितासंग्रह व देवाशी संवाद हा ललित लेखसंग्रह प्रकाशित झाला आहे. त्यातील प्रचलित राजकीय, सामाजिक व धार्मिक जीवनातील वास्तवभीषणता विचारप्रवृत्त करणारी आहे. काव्य, ललित गद्य, बालसाहित्य, कादंबरी, अनुवाद व संपादन अशा सर्व साहित्य प्रकारांत लीलया संचार करणाऱ्या डॉ. सिसिलिया कार्व्हालो यांची काठ, हिंदोळा, रांगोळीचे रंग, मुठीतले आकाश व टिपंवणी हे आत्मकथन अशी एकूण ३८ प्रकाशित पुस्तके व विविध शासकीय समित्यांच्या कामात योगदान असे त्यांचे कार्यकर्तृत्व आहे.
स्त्रियांच्या भावविश्वाचं तरलस्पर्शी चित्रण करणाऱ्या आणखी एक लेखिका संगीता अरबुने यांचे स्वत:ला आरपार ओवताना, प्रतिबिंब, ओंजळीतलं चांदणं असे कवितासंग्रह प्रकाशित झाले असून 'चौकट' व 'मनीमानसी' या कथासंग्रहांतून कुटुंबजीवनातील व्यामिश्रता त्यांनी प्रभावीपणे मांडली आहे. वसईच्या किल्ल्यातील चर्चबेलचा ऐतिहासिक मागोवा घेणारे 'नवयुगाच्या प्रेषिता' हे पुस्तक लिहिणारे सुवार्तेचे माजी संपादक फादर फ्रान्सिस कोरिया यांनी 'सामवेदी बोली' व लोकसाहित्यावर संशोधनात्मक ग्रंथलेखन (सामवेदी बोलीभाषा, सामवेदी ख्रिस्ती समाज, मधाच्या घागरी इ.) केले असून २१ मराठी व सात इंग्रजी पुस्तके त्यांच्या नावावर आहेत. वसईतील ख्रिस्ती ग्रामीण जीवनाचा नेमका धांडोळा घेत सकस कथालेखन करणारे स्टीफन एम. परेरा यांच्या 'वारमोड' व 'पोपटी स्वप्न' या कथासंग्रहांची दखल जाणाकारांनी घेतली असून त्यासाठी ते अनेक पुरस्कारांचे मानकरी ठरले आहेत.
महानगरीय संवेदनांचे प्रखर वास्तव समर्थपणे मांडत समाजलक्ष्यी कविता लेखन करणारे कवी आहेत : वर्जेश सोळंकी - वर्जेश ईश्वरलाल सोळंकीच्या कविता, दीड दमडीनो, वृद्धशतक, वेरविखेर, ततपप, पेरुगन मुरुगन. फेलिक्स डिसोजा - नोंदीनांदी, प्रांगणातले दिवे. इग्नेशियस डायस - अंधाराला लटकलेल्या अवतरणात. महेश लीला पंडित - अतेती, चष्मांतरे, माणूस म्हणे…. गणेश वसईकर - विलंबित, मधल्यामधे. कवितेच्या नव्या वाटा धुंडाळणारे व समीक्षकांच्या पसंतीस उतरलेले हे कवितासंग्रह आहेत.
मराठीइतक्याच समर्थपणे इंग्रजीतून लेखन करणारे रेमंड मच्याडो यांची वाडवळी लोकजीवनाची पार्श्वभूमी असलेली 'कोपात' ही पुरस्कारप्राप्त कादंबरी आता विश्वविद्यालयीन अभ्यासक्रमात समाविष्ट झाली आहे. स्पंदने अंतर्मनाची, जगद् माता अशी एकूण पंधरा मराठी व इंग्रजी भाषेतील धार्मिक, सामाजिक व वैचारिक लेखनाची पुस्तके त्यांच्या नावावर जमा आहेत. वसई टाइम्सचे संपादक व कामगार कार्यकर्ते मार्कुस डाबरे यांची 'चिमाजी आप्पांची वसई', 'हरित वसईचा लढा' व 'मी एक कामगार' ही पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. सुवार्ता मासिकाचे साहाय्यक संपादक जॉन गोन्सालविस ह्यांची कावड, रुपवंत फुले, युगप्रवर्तक, निवडक बोधकथा, दिनमहात्म्य अशी ललित व माहितीपर पुस्तके आली आहेत. मराठी साहित्य जगतात दमदारपणे वाटचाल करणाऱ्या वसईकर साहित्यिकांच्या ठळक पाऊलठशांचा मागोवा घेत असतानाच मराठी सारस्वताला योगदान देणाऱ्या इतर प्रतिभावंतांचा परिचय ह्यानंतर...