आशिष पेंडसे
फ्रान्समधील वंशवाद मिटविण्यापासून ते अशांत-युद्धजन्य देशांमध्ये शांतता-सौहार्द प्रस्थापित करण्यासाठी फुटबॉलचा कसा प्रभावी वापर केला जातो, हे आपण पाहिलेच. तसेच, विविध देशांचे राजकीय प्रमुख वर्ल्ड कपला उपस्थिती लावून 'फुटबॉल डिप्लोमसी'चा खेळदेखील कसा रंगवित आहेत, याचेही दर्शन आपल्याला झाले.
मात्र, अशा या केवळ खेळापुरत्याच मर्यादित न राहिलेल्या, तर आर्थिक-सामाजिक आघाड्यांवर विविध गोल लगावित असलेल्या फुटबॉलचे 'साईडइफेक्ट'देखील आहेत! होय, 'साईडइफेक्ट'! आणि म्हणूनच, इंग्लंडसारख्या फुटबॉलपंढरी देशामध्ये त्याबाबत चक्क विद्यापीठ व राष्ट्रीय संस्थांमधून संशोधनाचे 'किक-ऑफ' करण्यात आले आहे. फुटबॉल जसे प्रेरणादायी ठरते आहे, पेले-मॅराडोना आदी वैश्विक आदर्श निर्माण करीत आहे, तसेच फुटबॉलच्या आहारी जाऊन युवापिढीमध्ये अनेक समस्यादेखील निर्माण होत आहेत. आणि ते केवळ खेळाडू नव्हे, तर फुटबॉलसमर्थकांनादेखील लागू पडते आहे. आता आपलेच उदाहरण घ्या ना, गेले महिनाभर आपण आपल्या आवडत्या संघाबाबत किती तावातावाने बोलत होतो. आपला आवडता संघ पराभूत झाला, आपल्या आवडत्या स्टारने अपेक्षेप्रमाणे खेळ केला नाही, तर आपली चिडचिड होत नव्हती का? महिनाभराची जागरणे आणि त्यात आवडता संघ-खेळाडूंकडून निराशा पदरी पडल्यानंतर... जाऊ देत, आता मी फुटबॉलची मॅचच पाहणार नाही. थेट फायनल पाहणार. तीसुद्धा निर्विकार पद्धतीने. कोणत्याही संघाला पाठिंबा न देता, टाईमपास म्हणून, अशी आपली प्रतिक्रिया काय दर्शविते? नेमक्या याच विषयांवर इंग्लंडमध्ये गेल्या काही वर्षांपासून संशोधन सुरू आहे.
कोणत्याही खेळात आपण कॅच देम यंगचा मंत्र जपतो. फुटबॉलही त्याला अपवाद नाही. आता तर १२ आणि १० वर्षांखालील मुला-मुलींसाठी बेबी लीगचे आयोजन केले जात आहे. इंग्लिश संशोधनामध्ये याच 'फुटबॉल किड्स'चा समावेश करण्यात आला आहे. सध्याच्या संघातील काही नवोदित इंग्लिश खेळाडूंनादेखील 'सॅम्पल' म्हणून सहभागी करून घेण्यात आले आहे. खेळाचा आनंद लुटण्यासाठी खेळणे आणि स्पर्धात्मक स्वरूपाचा खेळ खेळणे, यामध्ये प्रचंड फरक आहे. स्पर्धात्मक स्वरूपाच्या पुढे जाऊन व्यावसायिक स्तरावरील खेळ खेळण्यासाठीचे अतिकडक निकष आहेत. अशा परिस्थितीत लहान वयातच येणारे दबाव, पालकच नव्हे, तर तुमचा संघ आणि कालांतराने संपूर्ण देशाकडून येणारे अपेक्षांचे ओझे, सर्वसामान्य टीनएजर मुले-मुली मौजमजेचे व्यक्तिगत आयुष्य जगतात. युवा फुटबॉलपटूंना मात्र अतिशय शिस्तबद्ध आयुष्य जगावे लागते. त्याचा त्यांच्या मानसिकतेवर आणि व्यक्तिमत्वावर होणारा परिणाम, या संशोधनातून अभ्यासण्यात येत आहे. १७ वर्षांखालील वर्ल्डकपदरम्यान कोलकात्यामध्ये पँचो या इंग्लिश खेळाडूच्या आईशी या संदर्भात चर्चा केली. तिनेदेखील या वाढत्या दबावाबाबत चिंता व्यक्त केली. बरं, विशी-तिशीपर्यंत व्यावसायिक खेळाडू म्हणून करिअर घडविणे शक्य असते. त्यानंतर आयुष्यात येणारा भकासपणा, पोकळी यामुळेदेखील अनेक फुटबॉलपटू नैराश्यामध्ये लोटले गेल्याची उदाहरणे आहेत. १९९० चा वर्ल्डकप गाजविलेला इंग्लंडचा प्रसिद्ध फुटबॉलपटू पॉल गॅस्कॉईन हा त्यापैकीच एक. आपल्याकडे कुटुंब-समाजव्यवस्थेचा कणा मजबूत आहे. त्याचा प्रसंगी आधार घेणे शक्य आहे. पाश्चिमात्य देशांमध्ये व्यक्तिकेंद्रित समाजामुळे ते दोरदेखील कापलेले. अशातच, व्यावसायिकता-बाजारीकरणामध्ये भावनिक आधार तो कुठून मिळणार? म्हणूनच, इंग्लिश प्रीमियर लीगच्या खेळाडूंच्या संघटनेने माजी व निवृत्त झालेल्या वयोवृद्ध खेळाडूंच्या 'भावनिक-सामाजिक पुनर्वसना'साठी चळवळ उभी केली आहे.
पाश्चिमात्य देशांमधील हे धोके नजीकच्या भविष्यकाळात आपल्याकडेदेखील उभे ठाकणार आहेत. त्याचा मुकाबला करण्यासाठी आतापासूनच धोरणांची आखणी करणे गरजेचे आहे. चकाकता वर्ल्ड कप उंचाविणारे खेळाडू आपण पाहतो. त्यांच्यासाठी चीअर करतो. पण, त्यामागील खडतर शारीरिक-मानसिक मेहनत आणि त्याचे होणारे हे 'साईडइफेक्ट' आपल्या ध्यानीमनीदेखील येत नाहीत. वर्ल्डकपच्या रंगमंचावरील नाट्यापेक्षाही विंगेतील घडामोडी आणि बॅकस्टेजवरील सातत्यपूर्ण तयारी, ही फुटबॉलच्या दीर्घकालीन हिताची ठरणार आहे.
(लेखकव्हिवा फुटबॉल मासिकाचे संपादक आहेत.)